ROOD-lid Tijs stuurde onlangs het onderstaande stuk in naar de website van ROOD. Hij gaat hier in op de discussie die afgelopen donderdag ontstond over het al dan niet herdenken van de verjaardag van Vladimir Lenin. Hierbij herpubliceren wij zijn stuk:
Wie was Lenin? Was hij een bloeddorstige dictator of een revolutionaire vriend van de mensheid? Als men rechts Twitter mag geloven is Lenin vergelijkbaar met Stalin, of zelfs erger; Adolf Hitler. In reactie op een herinneringspost van ROOD aan de verjaardag van Lenin ontstond al snel een twitterstorm, met enkele publicaties op rechtse nieuwssites. De Russische revolutie verdedigen zou gelijk zijn aan hoogverraad en het goedpraten van massamoordenaars.
Als iemand die wel degelijk sympathie heeft voor Lenin vind ik het belangrijk om hier wat dieper op in te gaan. Hoe moeten wij als socialisten oordelen over Lenin en de Russische revolutie? In dit artikel wil ik een eerste aanzet doen over de balans van Lenin zijn daden en politiek.
Wat boeit het?
Je kan je wellicht afvragen wat überhaupt het nut is van een discussie rondom Lenin. Hij is al meer dan 50 jaar dood, dus hoezo zou een historisch oordeel over hem vellen nu nog wat productiefs opleveren?
Ik zou beargumenteren dat het wel degelijk van belang is om een mening over Lenin en de Russische Revolutie in het algemeen te vormen. Of we het nou willen of niet, Lenin is een onderdeel van de socialistische traditie. Zijn daden zijn in een zekere zin onze daden en hij dacht als revolutionair na over veel van dezelfde vraagstukken waar wij nu mee bezig zijn. Om lessen te trekken uit het verleden moeten we dus bewust zijn van wat er is gebeurd met Lenin en de Russische revolutie.
Naast het belang van historische reflectie voor onszelf als socialisten is het evalueren van Lenin ook van belang naar buiten toe. Elk ROOD-lid zal ongetwijfeld wel te maken hebben gehad met kritische vragen van niet-socialisten. Willen wij het falen van de Russische Revolutie en Lenins “dictatuur” herhalen?
Het antwoord op die vraag volstaat niet met enkel Lenin afdoen als een dictator die niets met ons te maken zou hebben. Niet-socialisten zien immers wel degelijk dat hij verbonden is aan het socialisme en verwachten (terecht) een meer uitgewerkt antwoord. Om aan die vragen recht te doen moeten we de balans opmaken.
Lenin als een revolutionaire democraat 1
Laten we daarin beginnen met de positieve kanten van Lenin. Geschiedschrijving uit de Koude Oorlog typeerde Lenin veelal als een soort samenzwerende, anti-democratische dictator. De dictatuur die in de Sovjet-Unie tot stand zou komen werd geprojecteerd op Lenin zijn gehele leven, waarin hij vanaf het begin al een enorm ondemocratische vorm van socialisme zou hebben nagestreefd.
Recentelijk onderzoek naar Lenin als figuur schetst echter een ander beeld. Van groot belang hierbij is het academische werk van Lars Lih, die de voltallige werken van Lenin heeft verzameld en doorgespit. 2 Hij herinterpreteert Lenin als iemand die grote bewondering had voor Marx en Engels, maar ook in het bijzonder Karl Kautsky. Het was Lenin zijn droom om de ideeën van die theoretici te vertalen naar het tsaristische Rusland.
Hierbij streefde Lenin niet naar een soort coup door gelijkgezinde revolutionairen, maar juist een brede arbeidersbeweging. De grote massa’s van de bevolking moesten overtuigd worden van de noodzaak van het socialisme. De bestaande arbeidersbeweging (vakbonden, volksorganisaties, enz.) moest als het ware samensmelten met de ideeën van het socialisme, zodat er een meerderheid zou ontstaan voor systeemverandering.
De eerste belangrijke stap hierin was de democratische revolutie. Het volk moest verenigd in opstand komen en de Tsaar omverwerpen. Deze moest vervangen worden met een zo vergaand mogelijk democratisch systeem. Later zou dit streven, samen met een eis van vrede en landherverdeling, samenkomen in de drie speerpunten van de bolsjewieken.
Naast deze algemene strategische uitgangspunten schreef Lenin ook een veelvoud aan nuttige theoretische teksten, die vandaag de dag nog relevant zijn voor socialisten. Kijk maar eens naar een Staat en revolutie of Lenin zijn werken over hoe revolutionairen zich moeten verhouden tot het burgerlijk parlement, vraagstukken die nu nog steeds spelen in onze beweging. 3
Wat Lenin echter zo bijzonder maakte was het feit dat hij, in tegenstelling tot veel andere socialistische denkers, erin slaagde om deze ideeën te vertalen in een revolutie. Door jarenlang (illegaal) agitatiewerk lukte het hem om met de bolsjewieken een meerderheid te krijgen in de vele arbeiderssovjets (een netwerk van democratische volksorganen) die ontstonden in 1917. De onverkozen Voorlopige Regering, die in begin 1917 aan de macht was gekomen, verloor aan legitimiteit door het voortzetten van de Eerste Wereldoorlog en het herinvoeren van repressieve politieke maatregelen. Gezien de bolsjewieken zich het sterkst tegen deze regering wisten af te zetten konden zij snel aan steun winnen.
In oktober besloten de bolsjewieken om op basis van dit mandaat over te gaan op een revolutie. De macht werd enkele dagen voor aanvang van het congres van sovjets (het hoogste orgaan van deze democratische radenstructuur) officieel overhandigd aan de sovjetraden, die tot dan toe nog parallel aan de Voorlopige Regering hadden geopereerd.
Na het congres kwam de allereerste democratische regering in Rusland tot stand; een coalitieregering tussen de bolsjewieken en de linkse Sociaal-Revolutionairen.4 Deze regering kon rekenen op een grote meerderheid in de verkozen sovjetraden en verenigde zowel de arbeidersklasse als de armere boerenstand. De eerste socialistische republiek was geboren.
Wat bracht deze republiek ons, waarin Lenin bij de stichting zo’n belangrijke rol speelde? De lijst van overwinningen is lang, maar ik zal een aantal dingen benoemen.
De regering besloot snel om een hele reeks aan maatregelen te nemen. Oude repressieve maatregelen werden afgeschaft (zoals de doodstraf) en er werd werk gemaakt van een onmiddellijke einde aan de Eerste Wereldoorlog. Hierbij publiceerden de bolsjewieken ook alle geheime verdragen en deals die tot dan toe tussen de imperialistische grootmachten waren gesloten. Het land werd herverdeeld, de vrouwenrechten uitgebreid en een publiek zorgsysteem opgebouwd dat universeel dekkend was.
Op praktisch elk maatschappelijk gebied (onderwijs, kunst, cultuur, economie) werd geëxperimenteerd met socialistische denkbeelden. Scholen bijvoorbeeld moesten bastions van democratie worden, waar kinderen leerden kritisch te denken en mee te doen met het schoolbestuur. 5 De avant-garde kunststroming kwam tot stand, geïnspireerd door utopische visies over een socialistische toekomst. 6
Deze socialistische republiek zou geleidelijk ook een veelvoud aan andere interessante initiatieven opbouwen. Zo organiseerden Lenin en de bolsjewieken in 1920 het Bakucongres, waar revolutionairen van over de hele wereld samenkwamen en de basis legden voor de beweging tegen kolonialisme. 7 Ook speelden de bolsjewieken een belangrijke rol bij het opzetten van de Derde Internationale, die internationaal de strijd voor het socialisme en anti-fascisme vorm zou geven.
Kortom: genoeg dingen om als positief aan te merken. Lenin en de Russische Revolutie wisten voor de eerste keer in de geschiedenis van de mensheid niet alleen een democratische staat in Rusland te realiseren, maar ook de allereerste socialistische revolutie te verdedigen. Het was echter dat laatste wat de revolutie, paradoxaal genoeg, de nek om draaide. En om daar inzicht in te krijgen moeten we kijken naar de schimmigere kant van Lenin.
Lenin als staatsman
Breder bekend dan de overwinningen van de Russische Revolutie zijn vooral de prijs in mensenlevens. Het utopische project vernietigde zichzelf met terreur, goelags en uiteindelijk de machtsovername van Stalin. Het is niet te ontkennen dat ook Lenin en de bolsjewieken hier een belangrijke rol in speelden. Wat ging er fout?
Ondanks de breed gesteunde machtsovername van de nieuwe socialistische regering ontstonden er al snel problemen. Er ontstonden fricties tussen de bolsjewieken en de linkse Sociaal-Revolutionairen over de kwestie van de oorlog, waarbij de linkse Sociaal-Revolutionairen na het tekenen van de vrede besloten uit de regering te stappen. Zij wilden liever doorvechten en de revolutie exporteren naar het buitenland. De bolsjewieken kwamen er zo al snel alleen voor te staan.
Tegelijkertijd speelde er een burgeroorlog. Veel van de verslagen rechtse krachten in Rusland en omstreken verenigden zich in het Witte Leger wat ten doel had om de sovjetregering omver te werpen. Deze legers kregen veel steun van westerse grootmachten, waaronder Amerika en Engeland. Spoedig begon dit Witte Leger aan een eigen terreurcampagne. In Finland, waar de bolsjewieken de macht verloren, werd bijvoorbeeld zo’n 1/5de van de arbeidersklasse vermoord. 8 De “Witte Terreur” veranderde de politieke situatie al snel in een strijd op leven en dood voor iedereen in en rondom de bolsjewieken.
Om het nog erger te maken hadden de bolsjewieken ook een gebroken en geïsoleerd land overgenomen. Er heerste hyperinflatie, grootschalige economische instorting en een wereldoorlog. Hele secties van de kapitalistische klasse en de ambtenarij staakten het werk, waardoor Trotski (een belangrijke bolsjewiek) bijvoorbeeld dagenlang overheidsgebouwen moest belegeren om toegang te krijgen tot staatsdocumenten. Tegelijkertijd lukte het de Duitse en Italiaanse communisten niet om een revolutie te ontketenen, waardoor de jonge sovjet-republiek er al snel alleen voor stond.
Al deze omstandigheden verklaren voor een groot deel de gekozen respons van de bolsjewieken. In plaats van de macht op te geven kozen Lenin en zijn kameraden ervoor om over te gaan op steeds repressievere maatregelen. Het staande leger werd opnieuw ingevoerd, een snoeiharde veiligheidsdienst werd opgezet (de Tsjeka) en vijandige politieke partijen werden bevochten. Om voedsel naar de steden en het leger te krijgen werd er een meedogenloos systeem van voedselrekwisitie opgezet, wat boeren dwong tot het opgeven van hun graan. Er werd overgegaan op wat ook wel de “Rode Terreur” is gaan heten; massamoord op “vijanden van de revolutie”.
Door deze neiging naar politieke centralisatie vervreemden de bolsjewieken zich steeds meer van hun achterban. Boeren kwamen massaal in opstand tegen het brute rekwisitiebeleid. Zelfs de arbeidersklasse, waar toch de meeste steun voor de bolsjewieken te vinden was, kwam bij de opstand in Kronstadt in verzet. Allen werden bruut neergeslagen, wat de socialistische republiek al snel ontdeed van zijn democratische en populaire karakter.
Hierbij heb ik nog niet eens de vele andere fouten van Lenin en zijn bolsjewieken benoemd, zoals de annexaties in Polen, het te lang voortzetten van het oorlogscommunisme en het verbieden van het democratische factiesysteem in de Communistische Partij in 1924.
De kern hierin is natuurlijk in hoeverre deze terreurmaatregelen een product waren van omstandigheden of bewuste keuzes. Een definitief antwoord daarop is moeilijk te geven. De Rode Terreur moet men plaatsen in de context van de Witte Terreur, de internationale isolatie en de politieke ineenstorting. Maar het valt niet te ontkennen dat de bolsjewieken in deze “verdediging van de revolutie” meedogenlozer waren dan alle andere socialistische groepen, wat ook op veel kritiek kon rekenen van sympathisanten als Rosa Luxemburg.9
Later in zijn leven zou Lenin steeds meer kanttekeningen gaan plaatsen bij de bureaucratisering van de revolutie. Hij werd steeds angstiger voor een scenario waarin de bolsjewieken permanent vervreemd werden van de arbeidersklasse en men bleef steken in een soort tussenweg tussen kapitalisme en socialisme. 10 Door Lenin zijn vroegtijdige dood (aan de gevolgen van een aanslag op zijn leven enkele jaren eerder) en de geleidelijke afbraak aan democratische structuren binnen en buiten de socialistische staat kon er geen ander pad ingeslagen worden. Na zijn dood nam Stalin het over, en de rest is geschiedenis. Een geschiedenis die nog steeds loodzwaar weegt op de rug van onze socialistische beweging.
Conclusie
In dit artikel heb ik geprobeerd de balans op te maken van Lenin en de Russische revolutie. Hierbij wilde ik vooral het tweedimensionale karakter van Lenin benadrukken. Lenin was een idealistische revolutionair die oprecht streefde naar een democratische, socialistische omwenteling in Rusland en elders. Niet voor niets noemde Albert Einstein hem een strijder voor de belangen van de gehele mensheid.11
Echter was Lenin ook gevormd door het falen van de Russische revolutie om zich politiek en economisch te stabiliseren. Dit vormde hem tot een meedogenloze staatsman, die op grote schaal terreur losliet op politieke vijanden.
Als wij een serieus en oprecht oordeel over Lenin en de Russische revolutie willen vellen moeten wij dat doen op basis van een erkenning van dit tweedimensionale karakter. Niet morele verhevenheid, maar wetenschappelijke studie van de omstandigheden, successen en falen moet centraal staan. De tweet van ROOD heeft binnen en buiten onze organisatie veel los gemaakt. Laat dat de basis zijn van een oprechte herevaluatie van Lenin en een discussie over zijn nalatenschap.
Het Communistisch Platform verschaft kameraden uit alle hoeken van de socialistische beweging de mogelijkheid van communisme.nu gebruik te maken om discussie te voeren. Tenzij anders vermeld zijn gepubliceerde artikelen en brieven daarom niet per se representatief voor de opvattingen van het Communistisch Platform.
- Ik maak in dit hoofdstuk gebruik van een aantal teksten als algemene bron, die ik kort opnieuw heb gescanned om mijn geheugen te verfrissen. Specifiek de twee boeken van Alexander Rabinowitch over de ontwikkelingen van 1917, Fitzpatrick haar boek over de Russische Revolutie en Lars Lih zijn “Bread and Authority”. ↩
- https://libcom.org/library/lenin-rediscovered-what-be-done-context-lars-t-lih ↩
- https://www.marxists.org/nederlands/lenin/1917/staat-revolutie/index.htm , https://www.palgrave.com/gp/book/9781137393784 ↩
- Toevoeging: ook de linkerflank van de Mensjewieken nam in het begin deel aan de coalitie, maar die zijn te klein om te benoemen. ↩
- https://www.jstor.org/stable/2493850?seq=1 ↩
- https://thewire.in/history/russian-revolution-catalysed-array-experiments-art ↩
- https://jacobinmag.com/2020/09/baku-congress-azerbaijan-1920 ↩
- https://en.wikipedia.org/wiki/Finnish_Civil_War ↩
- https://www.marxists.org/archive/luxemburg/1918/russian-revolution/ ↩
- https://www.press.umich.edu/93113/lenins_last_struggle ↩
- https://www.reddit.com/r/QuotesPorn/comments/bwbvv3/albert_einstein_on_vladimir_lenin_men_of_his_type/ ↩