In deze brief gaat Maria Heinlein in op de rol die sciencefiction speelt in het leren leven met en verwerken van de soms wrede realiteit van de kapitalistische samenleving, en het bedenken van alternatieven op diezelfde samenleving.
“We read books to find out who we are. What other people, real or imaginary, do and think and feel […] is an essential guide to our understanding of what we ourselves are and may become.”
― Ursula K. Le Guin
Fictie heeft altijd al een belangrijke rol gespeeld in hoe we naar de wereld en naar onszelf kijken. Zoals hierboven in deze uitspraak van schrijfster Ursula Le Guin te lezen is, helpt fictie ons om andere mensen te begrijpen, om hun gevoelens en gedachten te zien en zo meer te weten te komen over onze omgeving. Dit stuk zal gaan over één specifiek genre: Sciencefiction. Sciencefiction, ook wel afgekort tot Sci-fi of SF is een genre waar technologische, sociale en wetenschappelijke veranderingen en uitvindingen verkend worden. De gevolgen van die ontwikkelingen en de invloed die deze hebben op de mensheid en de samenleving staan centraal in elk SF verhaal.
Omdat dit een heel breed genre is, zal ik me in dit artikel voor nu beperken tot vooral het sociale aspect van SF. Zaken zoals buitenaards leven, (al dan niet realistische) ruimtevaart en vragen over wat de realiteit is zullen niet aan bod komen. In plaats daarvan, ga ik het in dit artikel het voor een deel hebben over de samenleving van nu: wij leven in een systeem dat het kapitalisme genoemd wordt. Onder het kapitalisme is het zo dat de spullen die nodig zijn om iets te maken en om de samenleving draaiende te houden, ook wel productiemiddelen of kapitaal, onder controle staan van een kleine groep mensen die deze productiemiddelen in eigendom heeft. Deze vorm van eigendom wordt ook wel privé-eigendom genoemd. Dit kapitaal komt voort uit de winst die gemaakt wordt op het maken van dingen en deze winst verdwijnt dan vooral in de zakken van de kleine groep kapitalisten en maar een schijntje daarvan komt bij degenen terecht die het eigenlijke werk doen.
Het beeld van de toekomst zal vooral gaan over één bepaald alternatief op het kapitalisme: het socialisme. Socialisme is een manier van samenleven waar de eerder genoemde productiemiddelen onder controle staan van de gehele mensheid die op democratische manier de productie en verdeling bepaalt, waardoor iedereen vrije toegang heeft tot de spullen die zij nodig hebben om te leven en niet een kleine groep kapitalisten vrij spel heeft om zichzelf te verrijken ten koste van alle andere mensen.
Er wordt al snel gezegd dat er eigenlijk geen alternatieven op kapitalisme zijn, of dat het een soort van “natuurlijke’’ manier is om de samenleving in te richten1. Dit komt omdat de groep kapitalisten, de mensen die de productiemiddelen bezitten, dit idee actief promoten en zorgen dat dit op scholen aangeleerd wordt, terwijl het kapitalisme helemaal niet zo natuurlijk is als het lijkt. De schrijver Mark Fisher heeft een boek geschreven over dit idee dat kapitalisme een soort van eeuwig systeem is wat als enige werkt als politieke en economische inrichting van de samenleving. Fisher noemt dit ‘’kapitalistisch realisme’’ in zijn gelijknamige boek over dit onderwerp. In de introductie van dat boek schrijft Fisher ook dat het door decennia van neoliberale propaganda en het uitblijven van een potente socialistische beweging moeilijk is om zelfs maar een alternatief voor te stellen op dit kapitalisme. Gelukkig zijn er schrijvers en filmmakers die een poging gewaagd hebben om voor te stellen hoe een samenleving onder het socialisme in elkaar kan zitten.
Het is niet mogelijk om alle sociale en politieke SF in één keer te behandelen, dus houd ik het voor nu op wat SF is en hoe het helpt om zowel de toekomst als het heden te begrijpen en een beeld te vormen van hoe we de samenleving na het kapitalisme moeten voorstellen. Dit zal worden gedaan aan de hand van één van de bekendste werken van SF: Star Trek. Daarna worden er twee werken van SF beschreven die specifiek gaan over de inrichting van een socialistische samenleving. Deze zijn Rode Ster van Alexander Bogdanov en The Dispossessed van Ursula K. Le Guin.
Heden en Toekomst
Verhalen die over de verre (of minder verre) toekomst gaan, geven ons steun op twee manieren. Aan de ene kant helpt het ons om onderwerpen uit het heden te behandelen. Aan de andere kant helpt SF ons om vragen te stellen en te beantwoorden over hoe we willen dat de samenleving eruit gaat zien. Een goed voorbeeld van het behandelen van het heden is een aflevering uit de tv-serie Star Trek: Deep Space Nine.
In de aflevering Past Tense reizen de hoofdpersonen van de show per ongeluk terug in de tijd naar het jaar 2024 (toen deze serie gemaakt werd eind jaren 90 was dit nog een verre toekomst) waar de Verenigde Staten van Amerika de piek van het kapitalisme bereikt hadden. De samenleving in 2024 is zo ingericht dat mensen die geen werk hebben, mentaal of fysiek niet in orde zijn of om andere reden zichzelf niet kunnen redden gedwongen worden om in de zogenaamde Sanctuary Districts te verblijven. Of de grote werkeloosheid door automatisering of door een economische crisis komt, wordt in het midden gelaten, maar wat vaststaat is dat de onderdrukking van de werkende klasse door de grote bedrijven en de staat een toppunt hebben bereikt. In de Sanctuary Districts worden deze mensen vernederd en mishandeld door de politie. Het leven is er uitzichtloos. Op het einde van de aflevering breken er grote, gewelddadige rellen uit die in de aflevering uiteindelijk leiden tot een verandering van het systeem.
Natuurlijk is het niet per se zo dat een eenmalige uitbarsting van geweld genoeg is om meteen het hele kapitalistische systeem omver te werpen, maar het zet wel aan het nadenken over hoe armoede en onderdrukking geconfronteerd kunnen worden. Deze onderwerpen, de behandeling van de allerarmsten in de samenleving en geweld van de autoriteiten om het kapitalisme te verdedigen, waren in de jaren ‘90 ook al relevant. Zo waren er toen al grootschalige demonstraties in de stad Los Angeles toen Rodney King mishandeld werd door de politie.
Nu in 2020, maar 4 jaar voor Past Tense zich afspeelt, is dit verhaal ineens relevanter dan ooit. De zwarte Amerikaan George Floyd wordt op 25 mei 2020 vermoord door een witte politieagent in de stad Minneapolis. Er wordt een video opgenomen van de moord en deze wordt snel verspreid online en in de media. En ook zoals in Past Tense breken er rellen uit. In Minneapolis wordt er, op het moment van schrijven, hard teruggeslagen tegen de politie en de autoriteiten die het kapitalisme verdedigen.
Tegelijk, om voor nu nog even op het voorbeeld Star Trek te blijven, geeft de serie ook een beeld van de toekomst. In de toekomst van Star Trek bestaat er geen schaarste meer en is privé-eigendom om winst te maken grotendeels afgeschaft. Mensen kunnen door technologische vooruitgang alles krijgen wat zij nodig hebben om van te leven en werken op basis van wat zij kunnen. Één van de bekendste personages, Kapitein Picard, spreekt dit op een bepaald punt zelfs duidelijk uit. Wanneer een ander personage, dat uit een andere tijd komt (onze tijd), de vraag stelt hoe het zit met geld en loon in de 24ste eeuw, de toekomst, antwoordt Picard: “Het verkrijgen van rijkdom is niet meer de drijfveer in ons leven. Wij werken om onszelf en de samenleving te verbeteren.’’
Voor communisten is dit een herkenbare uitspraak. Het idee dat mensen alles hebben om te leven en niet meer hoeven te werken om alleen te overleven, maar juist om zichzelf te ontwikkelen en de samenleving te kunnen verbeteren, is heel vergelijkbaar met het beeld wat Karl Marx gaf van de communistische samenleving die ontstaat na de val van het kapitalisme. Onder het communisme bestaan privé-eigendom en geld ook niet meer. Mensen hebben zeggenschap over het werk dat ze doen en werken niet meer voor een baas of eigenaar die ten koste van de werker zichzelf verrijken. Ook in de Federatie in Star Trek, de samenleving waar veel volkeren uit de ruimte samen met de mensen leven, zijn veel van deze aspecten aanwezig, hoewel deze niet helemaal overeenkomt met het beeld van Marx en andere communisten. Het grootste verschil tussen de Federatie en het communisme is dat de Federatie in Star Trek niet tot stand komt door een revolutie waarin de grote meerderheid van de werkende mensen in opstand komt tegen de kleine groep kapitalisten die alles in handen hebben. Ondanks dat er, zoals aan het begin van dit artikel beschreven, er wel een opstand plaatsvindt, leidt deze tot een hervorming van het dan bestaande systeem. De stap naar revolutie en het compleet omverwerpen van het kapitalisme als geheel wordt net niet gemaakt. Desondanks, blijft Star Trek een belangrijk werk wat laat zien hoe een samenleving zonder schaarste en privé-bezit eruit zou kunnen zien.
Er is nog een ingrijpend verschil tussen het beeld van Marx en de Federatie in Star Trek. Een belangrijk verschil, bijvoorbeeld, is het feit dat de samenleving van de Federatie eigenlijk sterk leunt op het onofficiële leger, genaamd Starfleet. Starfleet wordt vaak neergezet als een organisatie die eigenlijk geen leger is. In plaats daarvan zijn de mensen van Starfleet ontdekkers en wetenschappers. Maar Starfleet is wél bewapend en deze wapens worden ook vaak ingezet, omdat niet iedereen in de Melkweg het eens is met de samenleving van de Federatie. De multi-raciale, multiculturele utopische samenleving wordt omringd door andere rijken die variëren van het Keizerrijk van de Klingons tot de militaire dictaturen van de Romulanen en de Cardassians (geen relatie met de Kardashians) tot de über kapitalistische Ferengi. Relaties, en soms zelfs oorlog, met deze minder utopische samenlevingen drijven veel van de verhalen in Star Trek.
Dit brengt ons ook weer terug op de eerst genoemde functie van science-fiction: het verkennen van het heden. De buitenaardse wezens in Star Trek zijn voor een groot deel gebaseerd op aspecten van mensen. Hebzucht (de Ferengi), militarisme (De Klingons en Cardassians) en overbodige bureaucratie en politieke spelletjes (de Romulanen) zijn zaken die in onze eigen maatschappij meer dan herkenbaar zijn, vooral nu onder het kapitalisme. Op deze manier slaagt SF erin om de maatschappij van nu te bekritiseren, maar ook tegelijk een toekomstbeeld te schetsen van hoe een andere samenleving eruit zou kunnen zien als we het kapitalisme afschaffen. Belangrijk in dit voorbeeld is dat het einde van het kapitalisme gebaseerd is op een hypothetische ontwikkeling die zorgt dat er nooit meer tekort is aan producten. In het volgende deel van dit artikel, zullen twee werken besproken worden die wat dieper ingaan op een invulling van een communistische samenleving op een manier die dichter bij onze eigen samenleving staat.
Communisme op Mars en Anarres
In 1908, nu al meer dan 100 jaar geleden, schrijft Alexander Bogdanov het boek Rode Ster. In Rode Ster reist hoofdpersoon Leonid, revolutionair socialist en ingenieur, van St. Petersburg naar Mars waar een socialistische utopie bestaat. De Marsmensen leven in gelijkwaardige huizen. Zij hebben ruimte om te wonen en zijn ook niet gedwongen om specifiek werk te doen om van te leven. In plaats daarvan beschrijft dit verhaal een samenleving waar werk en opdrachten gebaseerd zijn op basis van wat noodzakelijk is voor de maatschappij als geheel. Een persoon die de ene dag in een kledingfabriek werkt, kan de volgende dag boer worden. Het werk wordt ook omschreven als volledig vrijwillig. Hoewel bijna alle Marsmensen een gevarieerd aantal uren werken, is dit voor de eigen ontplooiing en voldoening.
Hiernaast, opvallend voor de tijd waarin dit geschreven is, zijn er in de socialistische utopie geen sterk kenmerkende genderrollen meer. Mannen en vrouwen op Mars zijn ook op het oog niet meer te herkennen als man of vrouw. Hoewel het misschien nu bijzonder kan lijken dat alle uiterlijke kenmerken van gender afgezworen worden in dit boek, moeten we wel onthouden dat in Rusland van begin 20ste Eeuw (en natuurlijk niet alleen Rusland!) genderrollen nog heel sterk gescheiden en heel traditioneel waren. In dat opzicht, is het heel vooruitstrevend om op de manier van Rode Ster de samenleving te beschrijven.
Het is te merken dat Bogdanov in zijn werken toegewijd is aan de invulling van het socialisme zoals dat in die tijd gangbaar was in Rusland. De schrijver was ook tijdens zijn leven actief voor de socialistische beweging daar en hoorde bij het kamp van de Bolsjewieken, die later de Sovjet-Unie zouden oprichten. Bogdanov probeert dan ook met Rode Ster zijn visie van het socialisme uit te werken in elk aspect, van productie tot persoonlijke intimiteit, van de samenleving op Mars.
Het boek The Dispossessed van Ursula K. Le Guin is niet alleen veel later geschreven dan Rode Ster, het komt ook nog eens uit een hele andere hoek. Le Guin laat haar verhaal plaatsvinden in het zonnestelsel Tau Ceti (een bekende setting voor veel SF verhalen, omdat Tau Ceti de op één na dichtstbijzijnde ster van onze eigen Zon is en er ook nog eens twee planeten in de leefbare zone om de dubbele sterren heen draaien). Het verhaal gaat over twee planeten: Urras en diens maan Anarres. Het verhaal hier gaat vooral over de verschillen tussen de twee planeten.
Op Urras bestaan meerdere staten die met elkaar concurreren. De grootste twee hiervan zijn A-Lo en Thu. A-Lo wordt specifiek als kapitalistisch beschreven. De staat Thu wordt niet bezocht in het boek, maar wordt omschreven als een autoritaire staat die in de naam van het proletariaat zou regeren. Deze twee staten hebben ook een sterke rivaliteit en gaan indirect in oorlog op het grondgebied van een derde staat, Benbili, waar een revolutie uitbreekt. Het boek is in 1974 uitgekomen en dat maakt duidelijk dat A-Lo hier de Verenigde Staten van Amerika voorstellen en dat Thu de Sovjet-Unie is. Benbili is in dit geval Vietnam die zich in 1974 nog stevig verzette tegen de Amerikaanse invasie. In dit geval bekritiseert de schrijfster beide samenlevingen en de Koude Oorlog als geheel, waar de Vietnamoorlog een bekend onderdeel van is.
Alleen Le Guin doet hier nog een derde voorstel voor een samenleving. Op de maan Anarres is namelijk een samenleving waar geen autoriteit en geen privé-eigendom zijn. De titel van het boek verwijst hier ook naar. Dispossessed betekent zoiets als zonder bezit. De mensen op Anarres hebben niks om te bezitten en kennen daardoor geen eigendom. Maar in plaats van alleen anarchisme aan te prijzen, maakt Le Guin de relatie tussen Anarres en de staten op Urras nogal dubbelzinnig. De mensen op Anarres zien zichzelf als vrij en onafhankelijk, maar betalen wel elk jaar waardevolle grondstoffen aan de staten van Urras. De elites van Urras zien Anarres dan ook meer als een kolonie van hun kant.
Hoewel ze zich dus in dit geval uitspreekt voor een meer anarchistische samenleving dan Bogdanov, zet Le Guin Anarres in The Dispossessed niet neer als een samenleving die perfect is. Een van de belangrijkste symbolen hiervoor is de ruimtehaven op Anarres. Dit is de enige plek op de planeet waar een muur staat waar ‘’No Trespassing’’ op staat. Dit is de enige plek waar mensen niet zomaar mogen komen op de hele planeet. De vraag is dan of de muur de mensen van Anarres opsluit in hun eigen systeem, hen neerzet als kolonie van Urras, of dat deze muur juist het kapitalisme van Urras buiten houdt. De ondertitel van het boek luidt dan ook niet voor niets ’’Een dubieuze utopie’’.
Tot Slot
Al deze werken geven een idee, een voorbeeld, van hoe onze toekomst eruit zou kunnen zien onder het socialisme. Ondanks dat het nog steeds moeilijk zal zijn om een samenleving voor te stellen die zo radicaal anders is, kunnen verhalen die we met elkaar maken en die onze fantasie prikkelen ons de ideeën en inspiratie geven die we nodig hebben om een betere wereld te maken met elkaar. Het is door deze verhalen, door de commune op Anarres of de Sovjets van Mars, dat we kunnen reflecteren op hoe de wereld in elkaar zit. Dit artikel is niet genoeg om het hele verhaal en alle ideeën daarin uit te kunnen leggen, dus lees vooral de boeken zelf. Zoals Karl Marx zei: “De filosofen hebben de wereld op vele manier geïnterpreteerd. Het doel, echter, is om deze te veranderen.” Dus, in het kort: lees deze boeken, reflecteer, filosofeer, bekijk de realiteit door een radicaal andere lens en gebruik daarna de kennis en de inzichten die je hierdoor krijgt om de samenleving te veranderen. Een betere wereld is mogelijk, zelfs als die even ver weg lijkt als Mars of Anarres.