De SP; een programma vol tegenstellingen

Volgens Tijs Hardam is het verkiezingsprogramma van de SP een belangrijk document om te begrijpen waarom de partij in zo’n politieke neergang zit. In dit artikel zet hij de problemen met het programma en de tactiek van de partij uiteen en hoe deze breder samenhangen met de crisis van de SP. 

De SP is uniek. Het is de enige socialistische partij die een relatief groot ledenaantal, een massief partijapparaat, een sterke financiële positie en een groot actief kader combineert met een kans op maar 3% van de stemmen. ¹ 

Met deze wapens zou de partij zonder moeite een cruciale rol kunnen spelen in de opbouw van de klassenstrijd in Nederland. Ook zou je denken dat er genoeg electorale kansen bestaan. Wie naar de SP kijkt kan echter niet ontsnappen aan de conclusie dat de partij in crisis is. Partijpanden worden in de verkoop gezet, landelijke acties inspireren enkel een handjevol loyalisten en in de peilingen staat de partij nu op gemiddeld 4 of 5 zetels. ²

De partij die ooit het verzamelpunt was voor eenieder die zocht naar een principieel alternatief op kapitalistische politiek is nu verworden tot een hobbyproject voor sociaaldemocratische bureaucraten. Leiders zonder perspectief, inspiratie of ideeën om de partij uit het dal te slepen. 

De partij probeert zich al meerdere verkiezingen op rij met weinig succes te presenteren als coalitiepartner. Eén die bereid is al zijn principes aan de kant te schuiven, zoals radicalere standpunten over onteigening of oppositie tegen de NAVO. In plaats van dat de SP uitgaat van haar eigen principes en leden stelt ze het creëren van een politieke merknaam centraal. Een merknaam die vooral redelijkheid wil uitstralen, als verkooppraatje naar kiezers in het midden. ³

Maar hoewel dit voor de partijtop wellicht een goede strategie lijkt om meer kiezers aan zich te binden, ervaren veel kiezers het vooral als een gebrek aan inspiratie. 

Door zich op te stellen als een meer gematigde establishmentpartij die vooral een “socialer” Nederland wil en op vele plekken meeregeert is de SP nauwelijks nog te onderscheiden van bijvoorbeeld PvdA-GL. Dit wordt nog veel duidelijker nu de SP tijdens haar campagne inzet op een functie als regerende waakhond in een NSC-BBB kabinet. ⁴  Een functie die al veel realistischer ingevuld zal gaan worden door PvdA-GL en de partij daarmee enkel irrelevanter maakt. 

Deze strategie werkt alleen door het systematisch wegwerken en zuiveren van leden die zich verzetten tegen parlementaire politiek van de partij.. De SP koos er in 2021 voor om haar jongerenorganisatie ROOD af te stoten en een paar honderd leden te royeren. Alhoewel die zuivering niet direct heeft geleid tot de afgelopen verkiezingsnederlagen, hangt het hier wel mee samen. De royementen hebben de creativiteit en organisatorische kracht van de partij ernstig verzwakt, en daarmee ook de kans op een heropleving verkleind.

De meest recente ideologische peiling van de organisatie is het verkiezingsprogramma voor de aankomende Tweede Kamerverkiezingen. ⁵  Door deze tekst te bestuderen kunnen we beter begrijpen welke politieke fouten de SP maakt, en wat we vooral niet moeten doen wanneer we een levendige revolutionaire beweging willen opbouwen. Ook geeft het ons duidelijkheid over waarom de SP er niet in slaagt om momenteel politiek succes te behalen. 

Een programma vol tegenstellingen

Wie als links persoon een eerste blik werpt op het programma van de SP denkt misschien: ‘Dat lijkt wel wat’. Het programma bepleit immers veel stappen die de arbeidersklasse in Nederland meer macht geven en haar positie verbeteren. De SP stelt dat verder er “zonder werkende mensen geen winst is” en bepleit vanuit dit principe sterke maatregelen. Zo willen ze de nationalisering van zorgverzekeraars, het (op termijn) gratis maken van het openbaar vervoer en het versterken van zeggenschap voor werknemers. 

Dit radicalere deel van het partijprogramma, dat de partij groot heeft gemaakt en een merendeel van het ledenbestand aantrekt, is de laatste jaren steeds meer weggedrukt. In plaats daarvan benadrukt de partij dat het een mainstream verhaal vertelt, een die niet zozeer maatschappijverandering nastreeft maar vooral de bestaande orde meer rechtvaardig wil maken. Bij een recent TV-optreden stelde lijsttrekker Lilian Marijnissen zelfs dat de SP niet fundamenteel anders denkt over de maatschappij-inrichting dan het CDA. ⁶

Ondanks deze koers is er in het programma nog genoeg te vinden wat linkse mensen kan aanspreken. De SP spreekt over het belang van “gezamenlijke politieke strijd” om dingen te realiseren. Verworvenheden komen niet zomaar tot stand maar slechts door ervoor te vechten. In het programma wordt zelfs gesproken over de SP als een “partij van activisten”. Samengenomen met de radicalere eisen uit het programma vormt zich zo het beeld van een partij die Nederland fundamenteel wil veranderen. 

Dit socialistische verhaal is ook terug te zien in de dagelijkse praktijk van de partij, waarbij het niet enkel blijft bij beloften maar de partij ook acties organiseert met bijvoorbeeld huurders of andere onderdrukte groepen. Met meer dan 100 afdelingen is de SP nog steeds in veel gebieden een deel van het activistische verzet tegen de status quo, zeker wanneer lokale bewoners actievoeren tegen kapitalistisch gemeentebeleid.

Het voorwoord heeft het daarnaast over de noodzaak om Nederland radicaal te democratiseren en de macht bij het volk te leggen. Op dit punt brengt de SP verschillende eisen naar voren, waaronder de afschaffing van de monarchie en het openbaar maken van alle overheidsdocumenten. Alhoewel deze democratische eisen terugkomen in het programma en de partij onderscheiden van veel andere partijen zien we dit niet terug in de toon van de campagne. 

De SP is deze campagne vooral een merk dat meer centrumlinkse of zelfs rechtse stemmers moet aantrekken. Ze hebben het in hun communicatie over degelijke principes als bestaanszekerheid en gelijkwaardigheid, zaken waar in principe niemand tegen kan zijn. Partijbonzen klagen dan ook regelmatig dat Omtzigt, PvdA-GL en anderen de politiek van de SP kopiëren en plagiaat plegen. ⁷

De SP staat open voor coalitiedeelname, doet niet mee aan woke en speelde een belangrijke rol in het naar buiten brengen van de toeslagenaffaire. Kortom: alle elementen lijken aanwezig voor een soort brede volkspartij die weliswaar geen revolutie wil realiseren, maar wel een hervormd kapitalisme nastreeft. Het is voor de partijtop nog niet duidelijk waarom deze strategie zich niet vertaalt in betere resultaten, maar de reden lijkt niet ver te zoeken. 

Wanneer een partij als de SP zich vooral profileert als een socialere variant op het establishment, een wiens ideeën toch al overgenomen worden door veel van de heersende partijen, is het resultaat immers hoofdzakelijk irrelevantie. De kiezers waar zij op mikken zien niets in een socialere, maar kleinere kopie van Omtzigt, Timmermans of Van der Plas. Dit wordt nog eens versterkt door het feit dat de SP erg graag wil regeren met deze partijen en zich dus tot een politieke bijwagen laat maken. 

Dergelijke partijen zijn veel beter dan de SP in het presenteren van een bestuurlijk alternatief op de VVD. Niet enkel omdat ze daar al veel geloofwaardigheid in hebben opgebouwd, maar ook omdat ze door het establishment als betrouwbaar worden gezien en dus meer aandacht krijgen.  

In het programma zien we dat de partij de meer “bestuurlijke” strategie voortzet. Het  programma, getiteld “Nu de mensen”, streeft vooral naar verbinding en de eenheid in Nederland. De klassenstrijd die een socialistische partij zou moeten voeren, gepaard met fundamentele hervormingen van de staat en de economie, is in de laatste programma’s naar de achtergrond verdwenen. 

Dit zien we ook al terug in de introductie van het programma, waar men vooral de focus legt op een “bestuurlijk” alternatief. Er moet volgens de SP een nieuwe bestuurscultuur komen waar bestuurders socialer om gaan met burgers. Dit standpunt oogt sympathiek, maar gaat ervan uit dat de problemen in onze samenleving afhangen van welke politici aan de macht zijn, in plaats van dat ze systematisch zijn. Daarnaast wordt exact dezelfde slogan veel beter verkocht door Pieter Omtzigt/NSC. 

Het feit dat er regulier politieke en economische crises zijn, zoals de toeslagenaffaire en het gigantische armoedeprobleem in Nederland, is een product van hoe ons systeem werkt. Een kapitalistische staat en economie gekenmerkt door de concentratie van macht in een kleine groep politici en kapitalisten vereist een algehele sociale revolutie, in plaats van enkel een nieuwe groep politici die de boel overneemt. 

Deze illusies in de bestaande orde zien we ook terug in het SP-programma bij eisen die in mijn ogen actief de belangen van arbeiders tegenwerken. De SP pleit bijvoorbeeld voor het aanpakken van arbeidsmigranten en “verstorende” asielzoekers met grenscontroles en uitzettingen. Dergelijke plannen schaden de rechten van buitenlandse arbeiders, versterken de onderdrukkende kracht van de huidige staat en bevorderen racisme. Het verdelen van onze klasse langs grenslijnen moeten wij te allen tijde verwerpen. Arbeidsmigranten schieten niets op met vergunningen en grenscontroles, maar enkel met dezelfde rechten als Nederlandse arbeiders.

Ook wil de SP onze huidige orde versterken. Het programma pleit bijvoorbeeld voor een grondwettelijk hof die onverkozen rechters een veto wil geven over politieke keuzes en daarmee de democratische controle (van arbeiders) op de staat inperkt. De huidige grondwet stelt de belangen van kapitaal boven die van mensen, en is daarmee niet inherent progressief of vooruitstrevend, maar juist een rem op vooruitgang en moet vervangen worden met een socialistische grondwet. Tegelijkertijd zien we in het programma ook eisen voor meer politie, wat enkel de staat nog meer onderdrukkend en controlerend zou maken. 

Deze anti-revolutionaire delen van het programma worden enkel versterkt door het weglaten van belangrijke aspecten van de socialistische politiek. De SP spreekt zich niet duidelijk uit tegen de NAVO, noemt geen significante anti-racistische of feministische eisen en beperkt zich qua grote economische hervormingen vooral tot nutsbedrijven. Met een SP aan de macht zou de arbeidersklasse wellicht een paar stappen vooruit kunnen zetten, maar blijft de kern van ons kapitalistische systeem intact. 

Conclusie

De SP wordt gekenmerkt door een tegenstelling tussen twee dingen die zij wil uitstralen. Dit is zowel het streven naar systeemverandering als het hebben van een bestuurlijk imago. Beide elementen zitten in de partij maar momenteel heeft het tweede kamp duidelijk de overhand. 

Het probleem hiermee is dat het bestuurlijke imago wat de SP probeert te cultiveren leden demotiveert, zorgt voor een veroudering van de achterban en er hierop niet te concurreren is met andere partijen zoals die van Omtzigt. Jezelf presenteren als het “originele” verhaal ten opzichte van wat andere lijsttrekkers al vertellen is wellicht sympathiek, maar zal weinig mensen inspireren om op de SP te stemmen of actief te worden. 

Als communisten is een stem op de SP met haar huidige koers en programma niet te verdedigen. De partij is dermate ver van haar oorsprong in de arbeidersbeweging afgeweken dat het nu vooral uit is op het schaden van de socialistische zaak via coalitiedeelname en het constant afzwakken van haar programma. 

Het enige bestaansrecht voor de SP ligt in het herclaimen van haar activistische kern en het herijken van de partij op basis van een revolutionair platform. Een die daadwerkelijk leden inspireert, bestaande partijen kan uitdagen en een perspectief biedt op systeemverandering. Zolang de activistische flank van de partij zich blijft opstellen als loopjongens van de parlementaire fractie is zo’n perspectief echter onrealistisch. Het einde van de SP zal een volgende klap zijn voor de toekomst van de arbeidersbeweging in Nederland, en de verrechtsing van onze maatschappij verder versterken. Dit programma en haar consequenties kunnen wij dus enkel betreuren.