In dit stuk bespreekt Juan Lovera de context en voorgeschiedenis van de Russische invasie van Oekraïne.
Eind februari viel Rusland Oekraine binnen. Een barrage van kruisraketten luidde het begin in van een conflict dat alleen maar verliezers kent. Vladimir Putin rechtvaardigt de inval met grote woorden over ‘demilitarisatie’ en ‘denazificatie’. Het gaat volgens hem dan ook niet om een invasie maar om een ‘speciale militaire operatie’. Vooraf aan de invasie erkende Rusland twee separatistische regio’s binnen Oekraïne als onafhankelijke staten. Daarna werd een vredesmissie aangekondigd naar deze gebieden, waarna Russische troepen Oekraïne binnenvielen. Het is een strategie die in Georgië ook is toegepast, maar in tegenstelling tot 14 jaar geleden stuitten de Russen op veel meer weerstand dan verwacht. De NAVO gebruikte al langere tijd Oekraïne als proxy in haar conflict met Rusland, maar sinds de invasie zijn de wapenleveringen verveelvoudigd en is het helemaal geen bezwaar meer bij wie die wapens terechtkomen. Van een zogenaamde ‘denazificatie’ zal dan ook niks terecht komen. Sterker nog, de invasie heeft de ultranationalisten gelegitimeerd in de ogen van veel Oekraïners.
Dit is echter niet de ware reden voor de invasie, want onder dit soort vage ideologische rechtvaardigingen schuilen reële materiële belangen en opportunistische geopolitiek. Dat neemt uiteraard niet weg dat er wel degelijk significante en militante groepen ultranationalisten actief zijn in Oekraïne. Zij hebben disproportioneel veel invloed op de overheid, hetgeen één van de redenen is dat het conflict al sinds 2014 doorettert, en de regering geen werk heeft gemaakt van het uitvoeren van het Minsk 2 akkoord.
Oorzaken en gevolgen
De Russische economie is voor een significant deel afhankelijk van de verkoop van fossiele brandstoffen aan EU lidstaten zoals Polen, Duitsland en België. De fossiele brandstoffensector is goed voor 30% van het Bruto Nationaal Product van de Russische Federatie en voor maar liefst 50% van de inkomsten van de staat. Oekraïne ontwikkelt sinds iets meer dan 10 jaar een eigen fossiele brandstoffensector en die concurreert met Russische bedrijven. Ook werpen ze meer belemmeringen op voor Russische bedrijven die gas en olie naar Europa exporteren via de leidingen die dwars door Oekraïne lopen. Als oplossing daarop hebben de Russen geprobeerd Oekraïne te omzeilen door middel van pijpleidingen zoals Nordstream 1 en 2.
De band tussen Rusland en de EU is echter al enkele jaren gespannen. Naast EU klachten over de staat van burgerrechten in Rusland, stoort het Putin ook dat fossiele brandstoffen vervangen worden door andere bronnen van energie. Hierdoor zullen Russische bedrijven invloed verliezen. Dit zijn echter zorgen voor de toekomst, want voor nu blijft Europa afhankelijk van fossiele brandstoffen en hebben de Russen nog veel macht in handen. Met de term ‘Russen’ wordt hier overigens voornamelijk Putin bedoeld, plus een groep invloedrijke miljardairs, hierna ‘oligarchen’ genoemd, die hem steunen. Putin kan de macht behouden zolang hij die oligarchen aan zijn kant heeft, want zij beheersen uiteindelijk de Russische economie. Als tegenprestatie let Putin op de belangen van deze oligarchen. Het onder druk zetten van Oekraïne had twee functies: door de annexatie van de Krim vielen de meeste van de vermoede olievelden in het Oekraïense Zwarte Zee-gebied binnen de Russische territoriale wateren. Ten tweede heeft de instabiliteit en het grote risico op een invasie ervoor gezorgd dat kapitaalkrachtige buitenlandse investeerders zich niet durfden te wagen aan de exploitatie van de vermoede Oekraïense olievelden. Het eindstadium van de invasie is onduidelijk maar als het uitmondt in Russische dominantie van de Zwarte Zeekust van Oekraïne dan is die potentiële concurrent van de Russische fossiele brandstoffen-industrie in de kiem gesmoord. Ondanks Oekraïense pogingen om de Krim uit te drogen door het Noord Krim Kanaal droog te leggen lijkt de kans dat de Krim ooit nog bij Oekraïne zal horen op dit moment nihil.
Maar dit is natuurlijk niet het hele verhaal, tenslotte sluimerde er al een conflict in Oost-Oekraine sinds 2014. In dat jaar wordt de pro-Russische Viktor Yanukovich afgezet na de Maidan protesten en vervangen door de pro-Westerse Petro Poroschenko.
De Maidanbeweging begon als een protest tegen een autoritair en corrupt regime. Maar al snel werd het gekaapt door een groep oligarchen die het hele protest in een pro-EU en pro-NAVO jasje kleedden. Dit nieuwe karakter van de protesten leidde tot het ontstaan van een heel netwerk van vrijwilligers, paramilitairen, intellectuelen, NGO’s en politieke opportunisten. Deze groep combineerde een explosieve mix van ideologieën zoals nationalisme, neofascisme, economisch liberalisme en ‘Occidentalisme’, een geromantiseerde kijk op de Westelijke samenleving. Deze ideologie werd daarna versterkt en verspreid door de ‘soft power’ van het Westen en een netwerk van NGO’s. Dit is een veelgebruikte strategie door het Westen tijdens zogenaamde Kleurenrevoluties.
Maar zoals ze zeggen, in een stoofpot drijft het uitschot naar de top, en post-Maidan Oekraïne was een heksenketel waarin heel veel verschillende groepen met elkaar wedijverden. Wat extreemrechts apart zet van andere stromingen in Oekraïne is dat extreemrechtse politici een vaste ideologie volgen. Terwijl andere stromingen mensen hebben die constant van de ene naar de andere zijde springen, zijn ultranationalisten een relatief standvastig ideologisch blok. Deze ideologische cohesie maakt ze zeer gevaarlijk, omdat ze daadkrachtig optreden en daarnaast overtuigend overkomen vanwege hun principiële houding in een land waar corruptie en overlopen maar al te vaak voorkomen. Ze zijn ook de groep die het beste georganiseerd is op straat. Ook al is het maar een kleine groep, hadden ze grote invloed omdat ze alternatieve narratieven verspreiden en bovendien veel druk konden zetten op de regering. Ze zijn goed georganiseerd, vaak in gewapende groepen, en hebben sindsdien veel invloed opgebouwd in het repressieve staatsapparaat. Dit heeft ertoe geleid dat nominaal gematigde regeringen, zoals die van Poroschenko en zelfs Zelensky, ultranationalistisch beleid hebben ingevoerd zoals ‘decommunizatie’, het verbannen van de Communistische Partij, en Oekrainizatie, het verbannen van de Russische taal uit de publieke sfeer en het onder druk zetten van Russischtalige media.
Putin is overigens net zo goed op decommunizatie, met als verschil dat hij het bestaan van Oekraïne überhaupt ziet als een fout uit de Sovjettijd die rechtgezet moet worden. En hoewel er ook in het Russische leger fascisten actief zijn, zijn openlijk fascistische eenheden geen direct onderdeel van het Russische staatsapparaat. Wel zetten de Russen fascistische huurling-compagnies in zoals de Wagner Groep.
Wat het verschil maakt tussen Rusland en Oekraïne is dat in Oekraïne fascistische groepen heel openlijk opereren. Ze hebben vaak steun van de staat en hebben daarom zowel op straat als in de politiek veel meer invloed dan hun relatief kleine aantallen zouden suggereren.
Het is belangrijk te beseffen dat juist door het pestkoppengedrag van Putin hun invloed zo kon groeien. In tegenstelling tot veel fascistische groepen hebben Oekraïense milities de luxe dat ze geen samenzwering hoeven te verzinnen om hun ideologie te legitimeren. De dreiging van de Russische vijand was namelijk echt en de invasie zal extreem-rechts in Oekraïne alleen maar invloedrijker maken. Dit past in een lange historische trend van Oekraïens ultranationalisme, die begint bij de Organisatie van Oekraïense Nationalisten (OUN) van de jaren 30, dat fascistische trekken aanneemt tegen vermeende buitenlandse vijanden, of deze nou Russisch, Joods, of Pools zijn.
Over Minsk 2
Dat de Minsk akkoorden niet werden geratificeerd en geïmplementeerd door Oekraïne heeft een aantal oorzaken, waarvan de belangrijkste ultranationalistische druk is. Ratificatie en implementatie ervan zou namelijk betekenen dat Oekraïne een politiek pluralistische staat zou zijn, waarin dissidenten niet gewoon door Russische propaganda zijn beïnvloed, maar ze legitieme bezwaren hebben ten aanzien van het nationalistisch narratief van post-Sovjet Oekraïne. Als Oekraïne het implementeren van de akkoorden ook maar een beetje serieus had genomen dan had ze het Westen om hulp bij implementatie gevraagd. Dit zou ook betekenen dat ultranationalisten door het Westen onder controle zouden worden gehouden, bijvoorbeeld door de geldkraan dicht te draaien. Hier moet bij vermeld worden dat Rusland eveneens geen interesse had om de Minsk-Akkoorden te respecteren. Dit zou namelijk impliceren dat ze veel minder druk op Oekraïne kan zetten om de belangen van haar elite te behartigen.
In Washington bestaat al helemaal geen behoefte om terug te gaan naar het kader van Minsk of enige ander vredesverdrag. Chaos in Rusland haar achtertuin heeft te veel voordelen, het verzwakt Rusland en indien de VS haar nieuwe Koude Oorlog met China zou opwarmen dan zou een verzwakt Rusland China minder kunnen helpen. Sommige experts waarschuwen echter dat het veroorzaken van ‘weer een Afghanistan’ veel meer gevaren meebrengt dan voordelen. Als de NAVO dacht dat conflicten in het Midden Oosten of Centraal Azië blowback konden veroorzaken dan is dat risico minimaal in vergelijking met de risico’s van een conflict in Europa voor het Westen. Vooral voor links is het toekomstbeeld zeer ernstig als militante fascisten, net als de Mujahideen, hun gedachtegoed gaan verspreiden door de rest van de wereld. De totale steun die de Mujahideen ontvangen hebben is tussen de 14 en de 28 miljard in huidige dollars. Vorige week alleen al werd door de VS 13.6 miljard aan steun aan Oekraïne toegekend, waarvan ongeveer de helft voor militaire doeleinden. Samen met andere militaire steunpakketten heeft de VS alleen al bijna 7 miljard dollar aan militaire steun gegeven aan Oekraïne. Nu moet daarbij vermeld worden dat er geen enkele reden is om te denken dat ultranationalistische milities als eerste deze wapens zullen krijgen. Maar die kans wordt wel groter naarmate de conventionele strijdkrachten van Oekraïne het onderspit delven en de oorlog steeds meer gedomineerd wordt door irreguliere eenheden en counterinsurgency.
Hoe moeten wij op de invasie reageren?
Liberalen ontwijken vaak een gedegen analyse van de oorzaken van problemen, mede omdat deze oorzaken een materiële en sociale basis hebben die, indien aangekaart, een fundamentele verandering teweeg zou brengen. Daarom beperken hun reacties zich vaak tot het performatieve, een verschijning die met veel drama doet lijken alsof ze het probleem aanpakt maar in werkelijkheid niks verandert. De persoonlijkheidscultus in het Westen rond Zelenski en de tsunami van Oekraïense vlaggetjes in het openbaar en op sociale media zijn allemaal voorbeelden van performatieve handelingen. Ze doen bijna niks om de Oekraïense bevolking te helpen maar geven het idee dat ze nergens anders voor leven.
Nog erger misschien zijn de haviken die er op uit zijn onze planeet onbewoonbaar te maken door een kernoorlog uit te lokken. Het vragen om een ‘no-fly zone’ boven Oekraïne, afgedwongen door de NAVO, is letterlijk vragen dat NAVO vliegtuigen Russische vliegtuigen neerhalen. Het uiteindelijke antwoord hierop zal nuclear van aard zijn.
Wat we zouden moeten doen als Westen, want ik ga hier niet pretenderen dat Nederland sinds het einde van het Papoea conflict in 1962 ook maar een keer zelfstandig gehandeld heeft, is onmiddellijk maatregelen nemen die Putin en zijn belangrijkste bondgenoten direct raken. Denk dan bijvoorbeeld aan het onmiddellijk uitbreiden van de hernieuwbare energiebronnen die we in de EU gebruiken. Hierdoor worden we minder afhankelijk van Russisch gas waardoor we tenminste niet meer de Russische oorlogsmachine financieren en misschien zelfs er in slagen de Russische economie te diversifiëren. Dit komt de wereld maar ook de Russische arbeidersklasse alleen maar ten goede want de fossiele brandstoffen industrie heeft notoir weinig arbeid nodig. Daarnaast zouden we onmiddellijk handelsrelaties met Venezuela moeten normaliseren, wederom om onze afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen te verminderen. Dit is iets dat ongeacht de crisis in Oekraïne zou moeten gebeuren want, ongeacht je houding tegenover Venezuela, de blokkade helpt noch het Westen noch het Venezolaanse volk.
Nog verder zouden we kunnen gaan door ons hele belasting- en eigendom systeem op de schop te nemen. Op dit moment gebruiken oligarchen uit Rusland vastgoed in West Europese landen om hun geld wit te wassen. Het lastige voor een liberale regering is natuurlijk dat onze eigen oligarchen net zo goed gebruik maken van dit systeem. Dat is dan ook de reden dat performatieve uitingen zo de boventoon voeren in liberale politiek, uiteindelijk bedienen zij de belangen van onze oligarchen. In tegenstelling tot de arbeidersklasse hebben oligarchen en de politici die hen dienen wel klassenbewustzijn. Want, in tegenstelling tot wat sociaal-democraten als illusie koesteren, het systeem is niet kapot, maar het is ontworpen om zo te werken.
Wederom komen we als socialisten er achter dat er twee keuzes zijn: Socialisme of barbarij. Kapitalisten zullen de wereld vernietigen, of het nou middels klimaatverandering is of middels een nucleaire conflagratie als gevolg van twee hyper-kapitalistische bejaarden in Moskou en Washington D.C. Als socialisten moeten we dan ook bouwen aan een sterke anti-oorlogsbeweging die het militarisme en imperialisme van zowel Rusland als de NAVO veroordeelt. We moeten vluchtelingen met open armen ontvangen, zowel de Oekraïners maar ook wie er verder ook maar behoefte heeft aan een veilig thuisland. We moeten militant optreden tegen het verheerlijken van de NAVO in linkse kringen en tegen xenofobie jegens Russen in het Westen. De meeste Russen zijn ook slachtoffers van deze oorlog, of het nou de 93 jaar oude overlevende van het beleg van Leningrad is die bij een anti-oorlog protest wordt opgepakt, of de 20 jaar oude dienstplichtige soldaat die zonder benzine of voedsel in een braakliggend veld in Oost-Oekraïne wordt gedumpt. Solidariteit met de Oekraïense en Russische arbeiders, weg met de krijgsheren en oorlogsstokers in Moskou en Washington. Geen strijd behalve klassenstrijd.
Verder lezen?
In dit artikel van Jacobin gaat Volodomyr Ishchenko verder in op de Minsk-akkoorden.
In dit artikel van Jacobin gaat Volodymyr Artiukh in op de rol van extreem-rechts in het Oekraïense conflict.
In dit artikel van de New York Times gaat William J. Broad in op de gas reserves rond de Krim en de materiële belangen van de Russische regering.
Het Communistisch Platform verschaft kameraden uit alle hoeken van de socialistische beweging de mogelijkheid van communisme.nu gebruik te maken om discussie te voeren. Tenzij anders vermeld zijn gepubliceerde artikelen en brieven daarom niet per se representatief voor de opvattingen van het Communistisch Platform.