Is een democratisch communisme mogelijk?

Regelmatig wordt communisten verweten dat zij een anti-democratische ideologie aanhangen. Is deze beschuldiging terecht, en wat kunnen wij hieraan doen? En hoe staat Communistisch Platform in deze kwestie? Matthijs van Otterdijk gaat hierop in.

Communisme heeft, zacht gezegd, bepaald geen goede reputatie als het om democratie gaat. Bij veel mensen roept het woord ‘communisme’ associaties op met totalitaire regimes waar geen vrijheid van meningsuiting is, waar verkiezingen een farce zijn en waar mensen om de haverklap in strafkampen belanden, of erger.

Het is daarom voor veel mensen onbegrijpelijk dat een groep als Communistisch Platform vandaag de dag nog altijd het communisme aanhangt. Zijn wij dan blind voor het vele lijden dat het communisme de wereld heeft aangedaan? Of zouden we daar zelfs voorstanders van zijn? 

Typerend voor deze gedachtegang is een recent artikel op TPO van Chris Aalberts, genaamd De SP illustreert waarom Geert Wilders geen ledenpartij wilde¹. In dit verslag van een debatavond tussen het zittende SP-partijbestuur  en hun uitdagers in de partijbestuursverkiezingen (het Marxistisch Forum), doet Chris de aanname dat marxisme een ondemocratisch karakter heeft, en maakt hij de stelling van Tijs Hardam (voorzitterskandidaat namens Marxistisch Forum) dat hij voor een democratisch marxisme staat belachelijk. Dit anti-marxisme wordt verder niet onderbouwd, maar wordt gewoon als algemeen geaccepteerde waarheid aangehaald. Nu  zou ik Chris kunnen verwijten dat hij aan rechtse stemmingmakerij doet en een oneerlijke typering van marxisme geeft, maar ik denk eerlijk gezegd dat achter deze typering geen kwade wil zit. Chris vertolkt slechts een aanname die zo vaak herhaald is, en zo ingebakken zit in het gemiddelde denken, dat hij niet eens meer verdere uitleg behoeft. 

De groepen waar Chris Aalberts over schrijft, Marxistisch Forum, maar zeker ook Communistisch Platform waar ik lid van ben, staan echter wel degelijk voor een democratisch marxisme, en daarmee ook voor een democratisch communisme. Wie de verschillende artikelen en programma’s leest die door de jaren heen zijn gepubliceerd zal al snel ontdekken dat democratie een van de fundamenten vormt van de ideologie waar het Communistisch Platform voor staat. Dit gaat dan om democratie binnen onze eigen organisaties, maar zeker ook democratie in het soort toekomstige samenleving die wij willen opzetten. 

Is communisme voor altijd ‘af’?

Gelooft Communistisch Platform hier in een sprookje, een onmogelijkheid? Heeft de geschiedenis, in de vorm van de Sovjet-Unie toch niet overduidelijk uitgewezen waar communisme tot moet leiden? Om dit te onderzoeken zou ik graag een verhaal uit de geschiedenis willen aanhalen.

Lang geleden was er een land wiens bevolking leed onder een absoluut heerser. Terwijl een klein deel van de bevolking leefde in weelde, leed een flink deel van de bevolking honger. Er was een breedgedragen gevoel dat dit zo langer niet kon. Verschillende radicale denkers propageerden het idee dat alle mensen gelijk zijn, en dat een ander soort samenleving de problemen zou kunnen oplossen waar mensen mee te maken hadden.

Er brak een revolutie uit. Een groot deel van de bevolking, onder leiding van een aantal van deze radicale denkers, kwam in opstand en greep de macht. De oude machtsinstituten verdwenen, en nieuwe instituten werden opgezet.

Heersers in andere landen schrokken zich rot. Zij zagen deze revolutie als bedreiging voor hun eigen machtsposities en waren bang dat ook in hun landen dergelijke revoluties zouden uitbreken. Er brak oorlog uit, waarin buitenlandse strijdkrachten samenwerkten met binnenlandse voormalige machthebbers met de wens de revolutie terug te draaien.

Onder andere dankzij deze oorlog lukte het de nieuwe regering maar niet om de situatie onder controle te krijgen. Van veel van de beloftes van voor de revolutie kwam weinig terecht. Mensen bleven honger lijden, en ook de gewonnen vrijheden werden langzaamaan weer afgenomen. Steeds meer mensen werden gezien als mogelijke vijanden van de nieuwe regering, en het werd steeds gevaarlijker voor mensen om openlijk voor hun mening uit te komen.

Uiteindelijk kwam, zogenaamd om de revolutie te beschermen, de macht terecht bij slechts één persoon. Van de mooie beloftes waarmee de revolutie begonnen was, bleef in de praktijk maar weinig over.

Is dit een verhaal over de Sovjet-Unie en de opkomst van Stalin? Nee, wat hier beschreven staat is de Franse Revolutie en de opkomst van Napoleon. De ‘radicale denkers’ waren geen socialisten, maar liberalen. Het liberalisme heeft sindsdien vele ontwikkelingen doorgemaakt en is nog altijd een belangrijke politieke stroming in de westerse democratieën. De VVD, die nu al drie regeringsperiodes aan de macht is, en die waarschijnlijk nu voor een vierde periode aan het roer mag staan, staat in deze politieke traditie.

Toch hoeft iemand als Mark Rutte geen verantwoording af te leggen voor de excessen van de Franse revolutie, of voor de opkomst van Napoleon. Ook is niemand bang dat Mark Rutte binnenkort de guillotine zal installeren op het Binnenhof. Mensen snappen dat liberalisme een veelomvattende term is die ook nog eens verandert met de tijd.

Zodra het echter over marxisme of communisme gaat, is dat besef opeens weg. Het is voor veel mensen onvoorstelbaar dat moderne marxisten en communisten niet op de Sovjet-Unie terugkijken als een blauwdruk voor het soort samenleving dat wij op willen zetten. Anderen zullen best wel geloven dat wij een ander soort samenleving willen, maar geloven simpelweg dat communistische idealen onvermijdelijk tot een tweede Sovjet-Unie zullen leiden.

Is communisme inherent anti-democratisch?

Het liberale voorbeeld hierboven laat zien dat het in z’n algemeenheid in ieder geval niet zo is dat een ideologie met een foute geschiedenis nooit meer iets kan worden. Er kunnen echter specifieke elementen in een ideologie zitten waardoor deze wel degelijk inherent anti-democratisch is. Dit is bijvoorbeeld het geval in het fascisme. Er is een grote veelheid aan fascistische ideologieën, met grote onderlinge verschillen, maar wat ze allen gemeenschappelijk hebben is dat ze democratie verwerpen. Fascisme kan dus best zonder enige nuance anti-democratisch genoemd worden.

Maar hoe zit dit met (marxistisch) communisme? Zit daar een anti-democratische kern in? Mensen die dat vinden halen vaak twee zaken uit het marxisme aan. Ten eerste de zogeheten ‘dictatuur van het proletariaat’ waar Marx het over had, en ten tweede de bereidheid tot geweld om maatschappelijke verandering teweeg te brengen.

Dictatuur van het proletariaat

Wat de frase ‘dictatuur van het proletariaat’ betreft, is het allereerst belangrijk om aan te geven dat dit vooral een antithese is van wat Marx als de hedendaagse maatschappijvorm zag: de dictatuur van de bourgeoisie. Met dit laatste wordt bedoeld dat het staatsbestel dient om de huidige kapitalistische orde in stand te houden, en dat daar, zonder ingrijpende maatregelen, niet aan is te toornen. Ook in een democratie als de onze zijn er harde grenzen aan wat een democratisch verkozen partij kan bereiken. Zo is het bijvoorbeeld niet zomaar mogelijk om, op basis van een democratisch mandaat, de eigenaren van grote bedrijven en banken te onteigenen voor het algemeen belang. Mocht een partij dit binnen de huidige rechtsorde proberen, dan zal de rechterlijke macht dit heel snel blokkeren. Dictatuur verwijst in deze context dus niet zozeer naar een situatie van alleenheerschappij, of naar een gebrek aan democratie, maar naar het feit dat een bepaalde klasse aan de macht is en bepaalde onveranderbare regels ingesteld heeft die deze klasse inherent bevoordelen, en een maatschappelijke orde in stand houden.

De dictatuur van het proletariaat houdt in dat dergelijke fundamentele regels van de samenleving veranderen, zodat deze niet langer de belangen van de bourgeoisie dienen, maar die van het proletariaat. Dit gaat om materiële belangen, zoals het recht op voedsel, huisvesting en gezondheidszorg, maar vooral ook om politieke belangen. De dictatuur van het proletariaat betekent dat uiteindelijk de werkende mensen bepalen onder welke omstandigheden arbeid verricht wordt en voor welke doelen de samenleving zich inzet. Maar In tegenstelling tot wat het woord ‘dictatuur’ impliceert, vereist dit juist dat een breed pakket aan fundamentele democratische rechten wordt ingevoerd, zoals vrijheid van meningsuiting, vrijheid van organisatie, publicatierecht, en de bescherming van minderheden. Juist een dictatuur van het proletariaat zou extreem democratisch moeten zijn. Immers, de enige manier voor het proletariaat om aan de macht te zijn is als ieder lid van de werkende klasse inspraak heeft. Dit is enkel mogelijk in een democratische samenleving.

In het verleden is de term ‘dictatuur van het proletariaat’ grof misbruikt door staten die hun eigen misstanden probeerden goed te praten en van een marxistisch tintje te voorzien. Voor het Communistisch Platform is de enige legitieme vorm van ‘dictatuur van het proletariaat’ echter de democratische republiek. Binnen zo’n republiek moet ruimte zijn voor elke partij die bereid is om binnen de nieuwe grondwettelijke orde te werken, en moeten basale democratische rechten, zoals het recht op persvrijheid, en het recht op organisatie en demonstratie, gegarandeerd zijn, zeker ook voor politieke tegenstanders.

Geweld

Dan het punt geweld. Marxisten worden verweten gewelddadig de huidige orde omver te willen werpen, om op die manier een nieuwe orde af te dwingen. Ook Communistisch Platform is weggezet als een geradicaliseerde club die geweld niet schuwt. De waarheid is echter een stuk genuanceerder. Het klopt dat marxisten geweld niet per definitie afzweren, maar dat wil niet zeggen dat we onder elke omstandigheid de wapens zouden willen grijpen.

Er zijn grofweg twee vormen van met geweld een nieuwe samenleving afdwingen. De eerste is een coup, waarin een groep de macht grijpt, om vervolgens onder dwang de maatschappij te hervormen, ongeacht wat de rest van de bevolking hiervan vindt. De tweede soort is een revolutie, waarin een groep de strijd aangaat met de machthebbers om de macht bij het volk te leggen. In het eerste geval wordt de democratie beperkt, terwijl in het tweede geval het doel juist is om deze uit te breiden.

Als we geweld als universeel slecht zouden zien, dan zouden we absurde posities moeten innemen als dat zowel de Duitse bezetting in de Tweede Wereldoorlog als het verzet hiertegen fout waren. Marxisten gaan hier niet in mee. In het verzet tegen een dictatuur is geweld een legitiem middel. 

Wij leven vandaag de dag echter niet in een dictatuur, maar in een democratie, zij het een die opereert binnen de kaders van het kapitalisme en haar staatsvorm. In de huidige samenleving is het absurd om gewapend de macht over te nemen. Er is heel veel ruimte, ook voor communisten, om onze standpunten kenbaar te maken en om ons te organiseren. Een gewapende coup, als deze al zou kunnen slagen, kan enkel leiden tot een inperking van de democratie, in plaats van een uitbreiding. Dus zelfs al zou een groepje communisten slagen in een staatsgreep, dan nog zou dat niet kunnen leiden tot het soort samenleving dat wij voor ogen hebben. Op z’n best zou zo’n kliek vanuit die positie een aantal economische veranderingen kunnen afdwingen. Echter, het politieke doel, de democratische republiek, kun je simpelweg niet afdwingen. Een dergelijke samenleving kan enkel ontstaan met de steun van de meerderheid.

Dat gezegd, het valt helaas niet uit te sluiten dat, op het moment dat communisten significante invloed krijgen, er een gewelddadige reactie zou ontstaan. Dit is namelijk al een aantal keren in de geschiedenis gebeurd. Het bekendste voorbeeld is de opkomst van het fascisme in Europa in de eerste helft van de 20e eeuw. Dit was een reactie was op de opkomst van allerlei socialistische en communistische bewegingen. Andere voorbeelden zijn de militaire staatsgrepen die plaatsvonden in Griekenland en Chili, met als doel om democratisch verkozen socialisten de macht te ontnemen. Het valt niet uit te sluiten dat zoiets in Nederland zou gebeuren op het moment dat hier communisme aan populaire steun wint. In dat geval zou een gewelddadige strijd voor het herwinnen en uitbreiden van democratische rechten volledig legitiem zijn.

Dat is niet waar we nu zijn, en het is te hopen dat het nooit zover komt. Maar het is niet raar om met dergelijke scenario’s rekening te houden, in plaats van ons onconditioneel te committeren aan een geweldloze weg.

Het doel van communisten is uiteindelijk niet minder democratie, maar juist meer. In onze huidige samenleving is het overgrote deel de samenleving niet democratisch. Dat een klein deel van de mensheid het overgrote merendeel van de wereld bezit, wil ook zeggen dat het overgrote deel van de wereld niet democratisch is georganiseerd. Een sociaal vraagstuk waarbij dit heel duidelijk wordt, is klimaatverandering. Ondanks de beloftes van veel landen om hun CO2-uitstoot terug te dringen, blijkt het knap lastig om dit daadwerkelijk voor elkaar te krijgen. We kunnen in het huidige systeem namelijk niet zomaar radicaal beslissen om dingen anders te produceren, omdat de productiemiddelen niet onder democratische controle zijn. Communisten willen dat, naast de huidige democratische verworvenheden, ook de economie gedemocratiseerd wordt.

Kortom, communisten willen niet het kleine beetje democratie dat er nu is nog verder beperken, maar deze juist uitbreiden, zodat we als mensheid daadwerkelijk politieke beslissingen kunnen gaan maken.

Leidt communisme inherent tot een anti-democratische samenleving?

Als we uitgaan van de goede wil van communisten, dus dat er wel degelijk de intentie is om een democratische samenleving neer te zetten, dan nog zou je communisten kunnen verwijten dat wat wij willen simpelweg niet mogelijk is, en dat dergelijke pogingen wel tot een dictatuur moeten leiden. Als voorbeeld wordt hier opnieuw vaak de Sovjet-Unie en andere Oostblokstaten aangehaald. Immers, Lenin en de andere bolsjewieken hadden vast de beste bedoelingen. Toch is dat niet bepaald goed afgelopen.

In de Sovjet-Unie en andere Oostblokstaten lag de macht duidelijk niet bij het proletariaat, maar bij een politieke partij die dit proletariaat zei te vertegenwoordigen. Hoewel deze partijen vaak daadwerkelijk moeite staken in het verbeteren van de leefomstandigheden van dit proletariaat, werd tegelijkertijd datzelfde proletariaat weggehouden van de daadwerkelijke macht. Hoewel partijlidmaatschap in principe open was voor elke arbeider, verboden partijen vaak interne facties van andersdenkenden, waardoor de enige manier van carrière maken binnen de partij in feite het trouw en onkritisch volgen van de partijlijn was. Het resultaat was een regering van onkritische bureaucraten, dat heerste over een proletariaat dat uiteindelijk geen weerstand kon of wilde bieden tegen de val van het Sovjet-systeem, waar zij toch niks over te zeggen had.

Maar zo is het allemaal niet begonnen. De slagzin van de oktoberrevolutie was ‘alle macht naar de sovjets!’. De sovjets waren raden die in de steden, op het platteland, en binnen het leger redelijk spontaan waren ontstaan. Deze raden waren vergaderingen van arbeiders, boeren en soldaten, waarbinnen een veelheid aan partijen actief was. Door de macht naar deze raden over te hevelen creëerde Sovjet-Rusland dus in feite een meerpartijensysteem. Het enige wat de Bolsjewieken onderscheidde van andere partijen is dat zij op veel plekken, met name binnen het leger en in de steden, een meerderheid had.

De sovjets waren structureel en organisatorisch echter niet in staat om een regering te vormen. Het waren in de praktijk periodieke vergaderingen, geen permanente structuren die de vele taken op zich konden nemen die komen kijken bij het draaiende houden van een land als Rusland. Om deze reden werden, met steun van de sovjets, uitvoerende organen opgetuigd die verantwoordelijk werden voor het daadwerkelijke draaiende houden van de samenleving. Deze organen, hoewel formeel ondergeschikt aan de sovjets, werden bemand door partijfunctionarissen. Dit zorgde ervoor dat, parallel aan de Sovjet-structuur, de daadwerkelijke heerschappij over Sovjet-Rusland, en later de Sovjet-Unie, bij de Communistische Partij terecht kwam. En toen later, zogenaamd ter verdediging van de revolutie, alle partijen behalve de Communistische Partij werden verboden, en hierbinnen ook het bestaan van facties werd verboden, was het gedaan met het democratische karakter van de nieuwe staat.

Tot overmaat van ramp werd deze situatie gecodificeerd als de enige correcte manier van communistische politiek voeren, en als zodanig geëxporteerd, eerst naar communistische partijen die zich lieten inspireren door de Sovjet-Unie, en later, na de tweede wereldoorlog, naar de Oostblokstaten die onder toezicht van de Sovjet-Unie werden gesticht.

De grote vraag is nu, is deze gang van zaken inherent aan communisme? Hierop is het antwoord nee. Deze gang van zaken is niet het gevolg van een streven naar een samenleving waarin de productiemiddelen onder collectief beheer zijn. Het is een specifiek falen van een bepaalde organisatievorm, namelijk het Sovjet-systeem, wat degenereerde in een bureaucratische staat.²

Het degenereren van een democratie is overigens niet een uniek ding van de ‘communistische’ staten. We zien het vandaag de dag gebeuren in Rusland, Hongarije en Polen, alledrie voormalige ‘communistische’ staten, waarbij Hongarije en Polen zelfs een groot deel van hun hedendaagse identiteit ontlenen aan het feit dat ze hun vrijheid hebben herwonnen en niet langer communistisch zijn. Ondanks dat deze landen nu een staatsbestel hebben dat redelijk overeenkomt met het Nederlandse staatsbestel, inclusief een meerpartijendemocratie, en ondanks dat deze staten op geen enkele manier proberen het kapitalisme af te schaffen, zien we hier een herkenbare tendens, namelijk een van een politieke partij die gebruik maakt van een democratisch mandaat om democratische rechten zoals persvrijheid en vrijheid van organisatie aan te vallen, en die delen van het staatsapparaat wint door loyaal personeel te installeren op sleutelposities.

Er is geen noemenswaardig verschil tussen de staatsinrichting van Hongarije en die van Nederland. En dergelijke degeneratie zou hier dus ook kunnen gebeuren. Ik denk dat we allemaal wel voorbeelden kunnen bedenken van partijen die, wanneer zij aan de macht komen, zullen proberen om, in naam van het volk, zaken als persvrijheid en recht op demonstratie aan banden te leggen. We zien eigenlijk nu al dat door de politie met het recht op demonstratie heel anders omgegaan wordt afhankelijk van de politieke kleur van de demonstranten, ondanks dat er nog altijd nominaal een algemene demonstratievrijheid geldt. Vergelijk bijvoorbeeld het politieoptreden bij de boerenprotesten met het optreden bij demonstraties van Extinction Rebellion en bij de woonprotesten.

Hoe kunnen we zorgen dat een democratische samenleving niet degenereert? Voor Communistisch Platform zit de oplossing in radicale democratie. De samenleving waar wij naar streven, de democratische republiek, is er een waar alle onderdelen van de staat verkozen worden. Wij willen af van bureaucratische lagen in de staat, en deze vervangen met democratische structuren. Dit om te zorgen dat het niet meer mogelijk is voor een partij om, als ze toevallig op een bepaald moment een meerderheid hebben, deze meerderheid te gebruiken om op allerlei cruciale posities onverkozen loyale mensen te installeren.

Dit geldt vooral ook voor politie en leger, die naar onze mening afgeschaft moeten worden en vervangen moeten worden met democratische instituten. De huidige opzet van leger en politie biedt te veel mogelijkheden voor een kleine groep om hun wil ondemocratisch aan de rest van de samenleving op te leggen. Onze veiligheid gaat iedereen aan. Het is belachelijk dat de enige democratische controle die nu hierover bestaat een indirect verkozen minister is (en in het geval van politie nog een indirect benoemde burgemeester³), en dat verder de leiding louter uit onverkozen bureaucraten bestaat.

Ten slotte wil Communistisch Platform de gehele economie democratiseren. Dit houdt in dat management in bedrijven verkozen moet worden, en dat de doelen waarvoor een bedrijf opereert democratisch bepaald moeten worden. Niet de winst van eigenaren, maar het maatschappelijk nut, zoals bepaald door een democratische meerderheid, moet centraal staan. Bedrijven die hier niet in mee kunnen of willen gaan dienen genationaliseerd te worden.

Kortom, Communistisch Platform is niet anti-democratisch, maar juist gecommitteerd aan radicale democratie. Ik zou zelfs durven te stellen dat wij momenteel in Nederland de meest radicaal democratische organisatie zijn. De verschillende liberale organisaties durven niet aan het eigendomsrecht te komen, en zullen nooit akkoord gaan met democratisering van de economie. De sociaal-democratische organisaties willen weliswaar de welvaart herverdelen en zijn soms zelfs voorstanders van nationalisaties, maar ook zij gaan niet akkoord met democratisering van de staatsbureaucratie die over sociale bijstand en genationaliseerde bedrijven gaat.

Natuurlijk zijn niet alle Nederlandse communisten het eens met Communistisch Platform. Verschillende groepen plaatsen zich nog altijd in de traditie van de Sovjet-Unie, en hebben of illusies over het democratische karakter van sovjets, of zien geen problemen met een eenpartijstelsel. Voor zover het communisme nu echter aan invloed wint binnen de SP en binnen ROOD, de voormalige jongerenorganisatie van de SP, gaat het echter om het communisme van het Communistisch Platform, een communisme dat radicale democratie omarmt en als een fundamenteel onderdeel ziet van de toekomstige samenleving, de democratische republiek.

Kortom: is een democratisch communisme mogelijk? Jazeker! Sterker nog, communisme is noodzakelijk voor een daadwerkelijk democratische samenleving. Enkel een samenleving waar de economie onder collectief beheer is van de gehele bevolking is daadwerkelijk democratisch te noemen. Wie zich democraat noemt, maar het belang van een rijke minderheid verkiest boven het algemeen maatschappelijk belang, is een hypocriet. Alle werkelijke democraten zijn welkom zich aan te sluiten bij het Communistisch Platform.

—

Het Communistisch Platform verschaft kameraden uit alle hoeken van de socialistische beweging de mogelijkheid van communisme.nu gebruik te maken om discussie te voeren. Tenzij anders vermeld zijn gepubliceerde artikelen en brieven daarom niet per se representatief voor de opvattingen van het Communistisch Platform.