Wat kunnen we leren van BIJ1 Almere?

Het is heibel in BIJ1. In Almere wordt een lijsttrekker die extreemrechts niet uitsluit opnieuw binnengehaald als boegbeeld. Radicale kaderleden komen in verzet tegen volksvertegenwoordigers die de principes van de partij aan de laars lappen. Hoe moeten revolutionairen binnen en buiten de partij dit conflict duiden? Tijs Hardam duikt de diepte in en waarschuwt voor een trend die BIJ1 steeds dichter bij het establishment zal brengen.

De afgelopen gemeenteraadsverkiezingen brachten een nieuwe doorbraak op links. Voor de eerste keer lukte het BIJ1 om in verschillende grote steden door te breken. Deze relatief nieuwe partij heeft vooralsnog weinig aandacht gekregen in radicaal-linkse publicaties. Op deze site is eerder een artikel verschenen over het programma van BIJ1 maar verder is ook op communisme.nu nauwelijks aandacht besteed aan deze organisatie. 

Dit terwijl de partij een serieuze impact op radicaal-links begint te maken. Het is geen geheim dat organisaties als de Internationale Socialisten of de SP al een flinke leegloop naar BIJ1 kennen. Ook bij lokale projecten van De Socialisten zijn er leden die oproepen tot vergaande samenwerking. Nu er ook een verdere electorale doorbraak plaats heeft gevonden zal BIJ1 steeds meer aanhang om zich heen weten te verzamelen. Wat er in deze partij gebeurt en hoe zij zich verhoudt tot de rest van de samenleving verdient dus een serieuze analyse van marxisten. 

Zelf wil ik met dit artikel een bijdrage leveren aan het formuleren van analyses over BIJ1, maar doe ik dit wel als buitenstaander. Ik ben zelf geen lid van de partij en ook nooit actief geweest voor BIJ1. Dat is niet omdat ik de partij geen warm hart toedraag, maar omdat ik mij politiek inzet voor Communistisch Platform en De Socialisten. Desalniettemin denk ik dat juist mijn positie als buitenstaander, beïnvloed door een andere politieke omgeving en het marxisme, een verhelderende blik kan bieden op de partij. Die blik wil ik in dit artikel werpen op de BIJ1-afdeling in Almere, waar recentelijk een politiek conflict plaatsvond. 

Hierbij wil ik dit specifieke conflict koppelen aan bredere problemen waar partijen die systeemverandering nastreven mee te maken krijgen. Hoe worden systeemkritische partijen ingekapseld in het systeem? Welke rol speelt de macht van volksvertegenwoordigers en hoe is deze te controleren? Het vinden van een antwoord begint in Almere. 

Gedonder in Almere

Afdelingen die deel willen nemen aan de verkiezingen met de naam BIJ1 moeten daarvoor toestemming krijgen van het partijbestuur. De criteria die gebruikt worden om geschikte en ongeschikte afdelingen van elkaar te scheiden zijn niet inzichtelijk, maar betreffen waarschijnlijk zaken als het hebben van een diverse en kwalitatieve kandidatenlijst, bewezen succes met acties en een programma in lijn met de BIJ1-beginselen.

Afdelingen uit de partij die het partijbestuur niet konden overtuigen werd de deelname eind vorig jaar al verboden. Dit betrof bijvoorbeeld de afdeling Den Haag, die volgens het partijbestuur niet deel mocht nemen wegens strategische redenen. Dit had tot gevolgen dat het bestuur van BIJ1 Den Haag opstapte. ¹

Ondanks de vroege heisa in de media was mijn verwachting eind vorig jaar nog dat door de filter van het partijbestuur de resterende afdelingen conflictvrij waren. In één van deze goedgekeurde afdelingen, Almere, ontstond er echter al snel conflict. Wat gebeurde hier dat er na een grondig selectieproces toch problemen ontstonden? 

Als we dieper inzoomen op deze afdeling lijkt in eerste instantie alles in orde. BIJ1 Almere wist in totaal 13 kandidaten bij elkaar te zoeken en een programma op papier te krijgen wat veel raakvlakken had met andere lokale programma’s van BIJ1. ² 

Net als in andere deelnemende gemeenten kunnen we op de social-mediakanalen van BIJ1 Almere verkiezingsslogans en speerpunten vinden die aansluiten bij het profiel van de partij. Campagnefilmpjes roepen op voor een inclusievere stad op het gebied van LHBT-rechten en benadrukken het jonge, radicale karakter van de partij. ³  Tot zover dus weinig aan de hand. 

Het probleem in Almere blijkt al snel politiek van aard. Hierbij begint het conflict eerst nog stilletjes, wanneer enkele actieve BIJ1-leden op Twitter hun frustraties uiten over de Almeerse afdeling. ⁴ Het verkiezingsprogramma bevat namelijk passages die oproepen tot het betrekken van politie bij het versterken van wijken. ⁵ De nummer 2 van de lijst, een lokale ondernemer, noemt in haar motivatie het belang van ondernemers voor “de welvaart en het welzijn in Almere”. Ze gaat zelfs zo ver om te stellen dat wanneer het slecht gaat met ondernemers het slechter zal gaan met heel Almere. ⁶ Naast deze twijfelachtige standpunten is er op de lijst van BIJ1 Almere ook een recentelijk afgesplitst raadslid van de ChristenUnie te vinden (plek 9), die smetvrees lijkt te hebben voor het innemen van standpunten over progressieve onderwerpen. ⁷ 

De standpunten van BIJ1 Almere zijn punten die je vaak genoeg terugziet in de lokale politiek, maar bij de twitterende BIJ1-leden vragen oproepen. Het door hen vastgestelde landelijke programma roept immers op tot juist het inperken van de macht en rol van de politie, waarbij op termijn gestreefd wordt naar afschaffing. Ook streeft dit programma naar hervormingen die de belangen van ondernemers als klasse juist zouden schaden en wil BIJ1 op termijn naar een democratische planeconomie. ⁸ 

Alhoewel de (terechte!) kritiek op Twitter de pers niet bereikt is het aannemelijk dat deze lokale afwijkingen van de door de leden vastgestelde partijvisie al voor enige frustraties zorgen bij kaderleden en het partijbestuur. Frustraties die tot een kookpunt komen wanneer de lijsttrekker van BIJ1 Almere, Gladys Wielingen, in een inmiddels berucht interview samenwerking met de PVV en FvD niet uitsluit. ⁹ Voor een partij als BIJ1, die juist ontstond om de ideeën van extreemrechts te bestrijden, is zo’n stellingname onacceptabel. 

Na deze stellingname van de lijsttrekker gaan de ontwikkelingen snel. Allereerst besluit BIJ1 Almere, vermoedelijk onder druk van leden en het landelijke bestuur, terug te komen op de uitspraken in het interview. ¹⁰ Wat volgt is een gesprek tussen het partijbestuur en Wielingen, waarna laatstgenoemde zich wegens “onoverbrugbare meningsverschillen” terugtrekt, aldus het officiële partijstatement. ¹¹

De verwarring wordt echter compleet wanneer Wielingen op persoonlijke titel naar buiten treed en toch aangeeft de zetel te willen accepteren mocht BIJ1 genoeg stemmen krijgen. Ze doet een direct beroep op de kiezers en de idealen van de partij, die ze volgens haar niet in de steek kan laten. Er lijkt een onmogelijke situatie te ontstaan, waarbij Wielingen alsnog plaats zal nemen in de raad mocht BIJ1 één of meerdere zetels behalen, terwijl ze tegelijkertijd breekt met de partij en de lijst die verkiesbaar staat. 

Nu het stof van de verkiezingsuitslag is neergedaald en BIJ1 Almere twee zetels heeft weten binnen te halen is de “oplossing” voor het conflict bekend. Niet afsplitsing is het resultaat, maar een ongemakkelijke overeenkomst. Op de site van BIJ1 kunnen we lezen dat het partijbestuur tot een compromis is gekomen met Wielingen. Zij zal doorgaan onder de BIJ1-vlag en zich committeren aan een coachingstraject van zes maanden. Tegelijkertijd staat de partij toe dat zij de BIJ1-naam draagt en haar lidmaatschap van de partij behoudt. ¹²

In de motivatie lezen we dat het partijbestuur de totaal 3225 kiezers die op BIJ1 hebben gestemd niet wil teleurstellen door te breken met de lijsttrekker, ondanks de duidelijke politieke kloof. Verder lezen we dat Wielingen “gereflecteerd” heeft op haar handelen en de partij een oprechte bereidheid ziet “tot groei en verbetering”. ¹³

Het moge duidelijk zijn dat het partijbestuur hier heeft gekozen voor een pijnlijk compromis. Een compromis dat raakt aan vraagstukken waar partijen die systeemverandering nastreven al langer mee worstelen. In hoeverre staan verkozen volksvertegenwoordigers los van de partij? Hoe moet een revolutionaire partij omgaan met verkiezingsdeelname en het gevaar van parlementarisme? Kunnen we inkapseling in het systeem voorkomen? Om helderheid te scheppen moeten we wat dieper in de theorie duiken. 

Inkapseling en wat daar tegen te doen

Een partij als BIJ1, die het huidige politieke en economische systeem wil afschaffen of vergaand wil veranderen, loopt onvermijdelijk tegen het gevaar van inkapseling aan. Dit definieer ik als een situatie waar een partij zijn perspectief op systeemverandering laat varen en zich politiek vrijwel volkomen voegt bij het systeem. Hoe zo’n inkapseling in de praktijk uitwerking vindt kan per partij verschillen. Het proces kan langdurig, abrupt of allebei zijn. Ook spelen er vaak meerdere factoren die inkapseling in de hand werken. ¹⁴  

Een voorbeeld van een partij die inmiddels in een ver gevorderd stadium van inkapseling verkeert is de SP. De partij begon als een kleine maoïstische splinterpartij, groeide uit tot een serieuze bedreiging voor het neoliberale establishment en ontwikkelt zich nu steeds meer tot een partij die het socialisme op heeft gegeven en zich enkel op het parlement richt. Duidelijke kantelpunten in de inkapseling van de SP waren het aannemen van het significant minder radicale beginselprogramma Heel de Mens en de uitstoting van de linkerflank van de partij vorig jaar. ¹⁵ Deze kantelpunten brachten de SP meer in lijn met de heersende ideologie en versnelden de ontwikkeling naar een establishmentpartij.

Als revolutionair-socialisten streven wij er naar om deze inkapseling tegen te gaan en te voorkomen. Zonder een verre afstand tot het kapitalistische establishment te behouden, zowel in ideeën als houding, raakt het perspectief van het socialisme uit het zicht. Om het socialisme te bereiken is een partij nodig die zichzelf fundamenteel tegenover het huidige systeem plaatst en een perspectief schetst van een alternatief. Rondom die partij en haar socialistische programma moet uiteindelijk de overgrote meerderheid van de bevolking zich verenigen willen wij ons einddoel bereiken.

Enige mate van integratie in het establishment is hierbij wel noodzakelijk om partijpolitiek te kunnen bedrijven maar dit hoeft niet per definitie tot een volledige inkapseling te leiden. Revolutionairen zijn optimistisch en geloven in de capaciteit van de mensheid om haar eigen toekomst en omgeving te veranderen, in tegenstelling tot pessimisten die inkapseling als onvermijdelijk zien. ¹⁶ Van alle factoren die inkapseling in de hand werken is de macht van volksvertegenwoordigers in het bijzonder relevant voor de casus van BIJ1 Almere.

Wanneer een partij deelneemt aan verkiezingen begint deze factor een rol te spelen. Om deel te kunnen nemen aan verkiezingen moet er een selecte groep partijleden worden gevormd die zich kandidaat stellen. Deze selecte groep wordt tijdens de campagne, en zeker na een succesvolle verkiezing, gebombardeerd met aandacht en aanzien. Zij worden naar voren geschoven als de ‘echte’ woordvoerders van de standpunten van de partij. 

Deze volksvertegenwoordigers hebben binnen het Nederlandse politieke bestel veel macht. ¹⁷ Ze kunnen hun zetel meenemen wanneer ze de partij niet meer zien zitten en moeten volgens de Nederlandse Grondwet hun taken uitoefenen zonder “ruggespraak”. ¹⁸ Hiermee wordt gedoeld op de “vrijheid” van volksvertegenwoordigers om vrij van de controle van kiezers of partijen hun mening te bepalen. 

Het gevaar van inkapseling zit hem hier in dat er zich als het ware een politieke kaste binnenin de partij vormt. Volksvertegenwoordigers kunnen door hun beschikking over een zetel als stok achter de deur en hun grote publieke aanzien meer macht naar zich toe trekken dan het gemiddelde lid. Tegelijkertijd zijn volksvertegenwoordigers de groep leden die het meest onder invloed staan van de media, andere politieke partijen of lobbygroepen. Zij moeten zich vaak als eerste verantwoorden voor de moeilijke, radicale principes van de partij en krijgen gezeik van andere partijen of lobbyisten door systeemkritische standpunten. 

Naast deze zaken weet het systeem ook op andere manieren volksvertegenwoordigers sneller in het kamp van het establishment te krijgen. Onderling bestaat er bij politici het idee van “collegialiteit”; andere politici zijn collega’s in plaats van politieke tegenstanders. ¹⁹ Je hoort je toon naar andere politici te matigen, mee te gaan naar gezamenlijke borrels en moties mee te tekenen. Tegelijkertijd krijgen politici vaak een serieuze bijdrage aan hun inkomen vanuit de overheid, wat ze afhankelijk maakt van het politieke leven en hen een positie van privilege geeft. 

Om hun taak als (kandidaat-)volksvertegenwoordiger makkelijker te maken en verkiesbaarheid te garanderen gaan ze door deze factoren steeds vaker uitwegen zoeken. Radicale programmapunten worden achterwege gelaten in uitingen, meer gematigde standpunten naar voren gebracht en de toon naar politieke tegenstanders wordt afgezwakt. Deze verwaterde politiek brengt men vervolgens ook de partij in. De keuze voor verkiezingsdeelname veroorzaakt zo gaandeweg een situatie waarbij volksvertegenwoordigers, bewust of onbewust, de partij naar inkapseling pushen. 

Voorbeelden van socialistische en systeemkritische partijen waar uiteindelijk de macht en visie van volksvertegenwoordigers centraal kwam te staan zijn er in veelvoud. Het oudste voorbeeld is misschien wel de vooroorlogse Duitse SPD, een partij die begon met een revolutionaire visie en eindigde met een enorm machtig blok van volksvertegenwoordigers die de Eerste Wereldoorlog steunden. Ook in Nederland zijn GroenLinks en de SP voorbeelden van partijen die begonnen als “grassroots” projecten, maar waar volksvertegenwoordigers inmiddels enorme macht naar zich toe hebben getrokken. 

Om deze dynamiek tegen te gaan staan we als revolutionairen gelukkig niet machteloos. Ons belangrijkste wapen is democratische controle. Niet “kiezers” (een zinloze abstractie), volksvertegenwoordigers of bestuurders moeten de baas zijn in onze partijen, maar de kern van actieve leden. Het zijn immers de actieve leden die de systeemkritische ideologie van de partij tot zich hebben genomen en in de praktijk vorm geven via acties. Hun zeggenschap biedt een houvast tegen inkapseling en een politieke verschuiving naar het midden. 

Om de democratische controle vanuit leden te waarborgen moeten volksvertegenwoordigers te allen tijden door de leden vastgestelde partijstandpunten uitdragen en het bestuur van de partij moet strikt handhaven op afwijkingen hiervan. De politieke leiding van de partij moet niet liggen bij volksvertegenwoordigers, maar bij een verkozen bestuur, gezien laatstgenoemde daadwerkelijk afzetbaar is door de leden. Een (wellicht overdreven) les in discipline kunnen we leren van de bolsjewieken, die in hun politieke praktijken zelfs zo ver gingen om de speeches van hun verkozen politici direct te laten schrijven door partijbestuurders. ²⁰ 

Naast democratische controle kan een partij strikte standaarden stellen aan wie wel en niet (kandidaat-)volksvertegenwoordigers mogen worden. Bijvoorbeeld door vertegenwoordigers te verplichten tot een afdrachtsregeling waarbij ze een serieus gedeelte van hun raadsinkomen afstaan aan de beweging. Zo verklein je de kansen op het aantrekken van baantjesjagers en versterk je de buitenparlementaire organisatie. Verkiesbare plekken op kandidatenlijsten zou je moeten vullen met leden van de partij die geschoold zijn in de socialistische ideologie, zichzelf bewezen hebben in activisme en niet als lone wolf willen opereren. 

Deze maatregelen tegen inkapseling klinken misschien extreem of ongemakkelijk, maar naar mijn mening kunnen we zo erger voorkomen. Het alternatief is namelijk dat leden hun zeggenschap over de partij verliezen en een trend van inkapseling wordt ingezet. Als wij daadwerkelijk denken dat een ander politiek en economisch systeem noodzaak is gaan we daar, in de woorden van Kautsky, niet komen met “individualisme”, maar door de rangen te sluiten en als democratisch collectief te werken. ²¹ Geen volksvertegenwoordiger zou boven het programma, de beginselen en de leden van de partij mogen staan. 

Nu er duidelijk is welke problemen de macht van volksvertegenwoordigers met zich meebrengt en wat we hier wat aan doen, kunnen we deze kennis toepassen op de casus van BIJ1 Almere. Gezien ik niet betrokken ben geweest bij het conflict met de afdeling, het vormen van de lijst of het onderhandelen van een compromis met Wielingen moet ik hier werken met de info die ik heb. Hierin word ik graag gecorrigeerd als ik onjuiste aannames maak over individuen of het verloop van de zaken. Ook vraag ik begrip voor het feit dat ik door mijn positie als niet-lid geen volledig beeld heb. Hopelijk weten mijn punten enige discussie los te maken, vooral onder leden die wel beter geïnformeerd zijn en een actieve rol in de partij spelen. Het zijn immers de leden van BIJ1 die uiteindelijk de keuze kunnen maken tussen een partij die ingekapseld wordt of een principiële koers vaart. 

Zachte heelmeesters maken stinkende wonden

Het compromis dat het partijbestuur met Wielingen heeft gesloten betekent niet gelijk dat BIJ1 nu verloren is als partij. De partij kan denk ik nog verschillende kanten op, waarvan totale inkapseling in het systeem er maar één van is. Dit betekent echter niet dat we als revolutionairen ons niet zorgen moeten maken over hoe deze kwestie is afgehandeld. Er zijn naar mijn mening genoeg argumenten te geven waarom deze compromis een foute gang van zaken is en verdere inkapseling van de partij in de hand werkt.

Om met de olifant in de kamer te beginnen, zelfs ik als buitenstaander kan zien dat het statement van het partijbestuur niet de waarheid spreekt. Wielingen is niet zoals benoemd staat binnen enkele dagen tot inkeer gekomen in haar opvatting over samenwerking met extreemrechts. Nog geen maand geleden zag ze dit standpunt immers als onoverbrugbaar en zelfs als ze claimt overtuigd te zijn kunnen we serieus twijfelen aan haar oprechtheid. Het voorkomen van verdere heisa en het grotere fractiebudget wat vrijkomt bij een fractie met twee leden zullen namelijk eerder de aanleiding zijn voor de plotselinge inkeer. 

De leiding van de partij weet dit. BIJ1 wordt immers niet geleid door mensen met weinig politieke ervaring, maar door individuen die weten hoe dit soort zaken werken. ²² Zij hebben bewust gekozen voor een compromis en rechtvaardigen dit met het argument dat de kiezers anders geen vertegenwoordiging zouden krijgen. Vermoedelijk speelt angst voor verder gedoe in de media of het zwaarder wegen van electorale macht een grotere rol dan dit gelegenheidsargument. Hier is dus sprake van een compromis met de disproportionele macht van volksvertegenwoordigers in plaats van dat er gekozen wordt voor een principiële houding. En alhoewel het niet gaat om een kwestie die gigantische politieke impact gaat maken, heeft het wel degelijk gevolgen voor de partij. 

Die gevolgen laten zich allereerst lokaal merken. Wielingen zal met haar zetel in de raad het boegbeeld worden van BIJ1 Almere. De boodschap die zij binnen en buiten de raad verkondigt zal een stuk gematigder zijn dan wat nodig is voor een systeemkritische partij. Deze verwaterde politiek zal ook minder principiële mensen aantrekken en een kloof creëren tussen het Almeerse en het landelijke profiel van BIJ1. Alhoewel samenwerken met extreemrechts maar één thema is, zal dit tekenend zijn voor de verdere politiek van Wielingen. Mensen zijn vrijwel nooit op maar één thema meer gematigd of radicaal, dus het is te verwachten dat op elk vlak we een minder radicaal geluid in Almere gaan zien. Het feit dat een afgesplitst ChristenUnie-raadslid zich welkom voelt bij BIJ1 Almere zegt denk ik genoeg over welke koers er ingezet gaat worden. ²³ Door de machtspositie van een volksvertegenwoordiger en de keuze van de partijleiding voor een compromis zal Wielingen corrigeren op deze politiek moeizaam zijn. 

Naast de lokale impact zet deze compromis ook een precedent. De partij kiest voor een strategie die niet het programma en de politieke principes van BIJ1 centraal stelt, maar schuift deze opzij voor een minder pijnlijke oplossing. Alhoewel het besluit om Wielingen de raad in te laten gaan onder de vlag van de partijnaam de leiding waarschijnlijk een goede nachtrust schenkt, hebben de leden het nakijken. Het is namelijk hun programma en principes die Wielingen naar verwachting niet tot hun recht zal laten komen. 

Het signaal wat de partijleiding hierbij uitzendt, is één die de trend van inkapseling op gang kan brengen. Volksvertegenwoordigers die voor BIJ1 verkozen worden kunnen zich nu beroepen op dit ongelukkige compromis en de leden krijgen het idee dat principes iets zijn wat je met een “coachingstraject” kan afdwingen. De partijleiding is zich misschien wel bewust van de gevaren die veel ruimte geven aan volksvertegenwoordigers met zich meebrengt, maar kiest het pad wat op de korte termijn het minste gedoe oplevert. Zachte heelmeesters maken echter stinkende wonden, zo heb ik geprobeerd met mijn betoog duidelijk te maken.  

De leden zijn aan zet

De kwestie is alleen nog geen gedane zaak, want wanneer de leden van BIJ1 binnen en buiten de partij hun stem laten horen is een andere keuze mogelijk. Het zijn de leden die de kern van de organisatie vormen en van dag tot dag BIJ1 draaiende houden. De radicale idealen waar zij zich zo enthousiast voor inzetten moet men ook juist binnen de partij blijvend bevechten om te voorkomen dat onderdelen van het partijprogramma uitgehold worden. 

Stap één in het opkomen voor deze idealen is jezelf organiseren. Als kritische leden sta je het sterkst wanneer je met gelijkgezinden uit de partij samenkomt en de kritiek die je hebt collectief uit, bijvoorbeeld via een petitie. Hierin wil ik marxisten en radicaal-linkse individuen in BIJ1 oproepen hun kritiek niet alleen te richten op dit enkele besluit, maar breder in de partij voorstellen op te nemen uit dit artikel die de macht van volksvertegenwoordigers inperken. 

Naast organisatie is informatie ook een wapen. Door als lid zelf kennis tot je te nemen, los van de statements en analyses van de partijtop, kan je een eigen kritische blik op dit soort besluiten ontwikkelen. Hierbij hoef je geen marxist te zijn om problemen te zien met het getroffen compromis, maar biedt de politieke traditie van het marxisme wel veel theoretische inzichten en teksten die ingaan op de vraagstukken behandeld in dit artikel. ²⁴ Nadenken en studeren over hoe BIJ1 zich als partij moet gaan ontwikkelen is geen afleiding of tijdverspilling, maar broodnodig voor het bouwen van een succesvolle beweging die het kapitalisme omver kan werpen. 

Dat BIJ1 net als vele eerdere politieke projecten ook het pad van inkapseling zal bewandelen is niet onvermijdelijk. Als mensen kiezen wij niet de omstandigheden waarin wij leven, maar kunnen wij die omstandigheden wel degelijk veranderen. Het is aan de leden van de partij om dit compromis te pikken of een alternatief te organiseren. Wat zal het worden?