Die cult mag je houden

Graag wil ik E. Gerritsema bedanken voor het bericht dat hij op 4 december op facebook plaatste. (De tekst is onderaan deze inzending te vinden.) In iets meer dan 600 woorden bekritiseert hij Marxistische Leesgroep Adema – een bont gezelschap van “linkse socialisten, trotskisten en anarchisten”, zo vermoedt hij (onterecht overigens, we hebben (nog) geen anarchisten). Onze zonde? Een poging tot het salonfähig maken van Siep Adema. Hiermee zwengelt Gerritsema een interessante discussie aan.

Siep Adema is een communist waarvan de meesten nooit gehoord zullen hebben. Zijn leven is het desalniettemin waard om over te lezen. Geboren in 1904, opgegroeid in Groningen en vanaf 1930 lid van de Communistische Partij Nederland (CPN). Adema vocht in de Internationale Brigades in Spanje tegen Franco en vormde tijdens de Duitse bezetting korte tijd een verzetsgroep met enkele kameraden. In 1941 werd Adema helaas opgepakt tijdens een razzia, waarna hij de rest van de oorlog uitzat in verschillende concentratiekampen. Een zwaar lot dat hij gelukkig wist te overleven.

Bij terugkomst in Nederland na de oorlog zou Adema meteen weer aan de slag gaan. Hij was lange tijd werkzaam voor de Eenheids Vakcentrale en zou later, toen de partijstrijd ontvlamde in de CPN, de kant van het Verbond van Communisten in Nederland (VCN) kiezen. Het VCN zette zich in voor een terugkeer naar het democratisch-centralisme in de CPN. Het werd door haar critici gezien als de “conservatieve” stroming in de partij (niet geheel terecht), die zich vasthield aan het marxisme-leninisme zoals dat in de Sovjet-Unie werd uitgedragen. Adema overleed in 1993, twee jaar na het vallen van de Sovjet-Unie, als overtuigd communist.

Het probleem, aldus Gerritsema? Linkse socialisten (lees: ex-SP’ers) zouden het hiaat in hun geschiedenis proberen te vullen door de “glans” van de CPN te stelen. We zouden ons “outilleren” (uitrusten) met Kautsky, de RSAP en Sneevliet “en wat dies meer.” Onterecht, zo meent Gerritsema, want die “glans” is voorbehouden aan een select groepje communisten. Communisten die ver afstaan van het bonte gezelschap waar Gerritsema ons voor houdt. Als bewijs hiervoor haalt Gerritsema een citaat van Adema aan:

Of ik denk dat ik het overleefd zou hebben als ik in Rusland had gewoond? […] jij hebt maar steeds in je gedachten dat het communisme een dictatuur is. En in zekere zin heb je daar ook gelijk in. Maar het kòn soms niet anders. Want wat jij niet weet en ìk wel, is dat een dictatuur soms nodig is om ideeën in de praktijk te brengen.

Hiermee impliceert Gerritsema dat enkel communisten die dictatuur als een middel voor het communisme zien, het recht hebben om met de naam Adema te pronken. Ergens diep verborgen in zijn argument heeft Gerritsema een punt. Alhoewel Marxistische Leesgroep Adema open staat voor alle socialisten die interesse hebben in het marxisme, zul je er inderdaad niet snel mensen treffen die menen dat dictatuur nou eenmaal een vereiste is voor het communisme. In hoeverre dit slecht is of juist prijzenswaardig laat ik aan de lezer over.

Links en de persoonlijkheidscultus

Wat ik hier wil aansnijden is de manier waarop marxistisch links, of liever klein links, historische individuen behandelt. Politieke discussies worden vaak uitgevochten aan de hand van opvattingen die zekere personen in het verleden hanteerden. A is fout, want Lenin schreef B. Y is dom, want Trotski, Stalin, Luxemburg of wie dan ook schreef Z. En zo moeten ook wij eraan geloven: Marxistische Leesgroep Adema is achterbaks, want Siep Adema meende dat dictatuur een legitiem middel is terwijl dit allegaartje van trotten en anarchisten het daar vast niet mee eens is. De politieke inhoud van het debat verdwijnt hiermee op de achtergrond en wordt vervangen door gescherm met citaten van historische poppetjes.

Deze manier van discussiëren is om twee redenen onproductief. Ten eerste, en hier het minst relevant: het beroept zich op een drogreden. Formeel heet dit het ‘beroep op autoriteit’: het aannemen van een stelling of argument simpelweg op basis van de geloofwaardigheid van één of ander individu. Individuen als Lenin, Stalin, Trotski e.a. worden als onfeilbare en alwetende wezens beschouwt. Triomfantelijk roept de drogredenaar dat de mening van zijn persoonlijke idool overeenkomt met zijn eigen opvatting, en dat deze daarom wel waar moet zijn.

Maar daarnaast, en relevanter hier, worden historische individuen als monolithische en onbuigzame krachten beschouwt. De opvattingen van een persoon als Marx of Lenin,  zoals geïnterpreteerd door de drogredenaar, worden op een zeker moment in de tijd “bevroren”. Vervolgens wordt dan gedaan alsof deze opvattingen definiërend zijn voor het gedachtegoed van de persoon in kwestie, en alsof ze dat ook altijd al zijn geweest. Eerdere of latere opvattingen die dit tegenspreken worden genegeerd of weggemoffeld.

Lenin bijvoorbeeld was jarenlang de voorman van de bolsjewistische factie van de Russische Sociaaldemocratische Arbeiderspartij en groot voorstander van publieke discussie waar mogelijk.** In de specifieke context van een burgeroorlog en imperialistische invasie, kort voor zijn dood, zou hij zich tegen het factierecht keren. Toch is deze opvatting uiteindelijk waar veel “marxist-leninisten” hem om herinneren: Lenin introduceerde het ‘partij van een nieuw type’ waarin publieke discussie not done was. Negeer daarbij voor het gemak het overgrote deel van zijn politieke werk waarin Lenin juist vóór transparantie pleitte.

Op deze manier weten kleinlinkse sektes individuen te kapen voor hun eigen dogmatische politiek. Er wordt selectief gewinkeld in de uitspraken en geschriften van grote namen uit de socialistische beweging, waaromheen vervolgens een beeld wordt geschetst van een onbuigbaar en monolitisch denken. Om dan te beweren: dit is de ‘eeuwige wetenschap’, de waarheid die wij “toevallig” als organisatie ook uitdragen. Het is een vorm van persoonsverheerlijking die nou eenmaal “noodzakelijk” is volgens de CPN en haar ideologische kinderen.*** De werkende klasse zou immers een leider (lees: cult) nodig hebben.

Hoe dan, Andries?

Een gezondere houding is mogelijk. Individuen hoeven niet als monolithische en onbuigbare krachten gezien te worden. Liever zien we mensen en hun opvattingen als het product van hun omstandigheden. Ze zijn fluïde, passen zich aan aan de situatie waarin ze zich bevinden en losse meningen definiëren niet een persoon als geheel. Mensen kunnen in hun leven zowel goede als slechte dingen doen, ze kunnen inzichtelijke standpunten inbrengen en ook domme meningen verkondigen. Zo ook Siep Adema.
Het is mogelijk dat Adema in Stalin een held zag. Het is mogelijk dat Adema Paul de Groot, ondanks zijn “ernstige fouten”, als een leidend licht zag. Tegelijk mogen jonge communisten, of voor mijn part zelfs linkse socialisten en anarchisten, Adema bewonderen om zijn heldhaftige optreden in de Spaanse burgeroorlog en het verzet. Laat Siep Adema een nieuwe generatie socialisten inspireren met zijn daden en zijn eigen overtuigingskracht in het ideaal dat ons allemaal bindt.

De nalatenschap van Adema te gatekeepen, deze te reserveren voor een select gezelschap dat zich beter in enkele opvattingen zou kunnen vinden dan een vermeende andere groep bewonderaars, doet noch Adema, noch de nieuwe generatie socialisten goed. Laten we het mooie in onze voorgangers prijzen en het slechte bekritiseren. Zonder oogkleppen, zonder dogmatiek en zonder blad voor de mond.

“Je kunt hem aanvaardbaar trachten te maken. Maar zoek alsjeblieft je eigen helden”, zo sluit Gerritsema zijn betoog af. Aan dit advies hebben wij geen behoefte. Wij zien het goede in onze voorgangers, maar blijven ook scherp op hun tekortkomingen. Wij putten inspiratie uit hun heldendaden, maar zullen niet terugschrikken om hun gebreken te bekritiseren. Die persoonsverheerlijking van je mag je lekker zelf houden.

** “Wij sociaaldemocraten beroepen ons op geheimzinnigheid richting de tsaar en zijn bloedhonden, terwijl we er alles aan doen om te zorgen dat het volk alles weet over onze partij, over de stromingen daarbinnen… dat het zelfs weet wat deze of gene afgevaardigde op een partijcongres te melden had.”, De eerste stappen van burgerlijk verraad, 1905

*** Reactie CPN op 22ste partijcongres CPSU, 1961
 

Oorspronkelijke reactie van E. Gerritsema:

Van de week kwam ik erachter dat er in Groningen een marxistische lees- en borrelclub bestaat met de naam ‘Adema’, vernoemd naar de Groningse “overtuigd socialist” Siep Adema. Een gezelschap van “linkse socialisten” (zolderkamercommunisten), trotskisten en anarchisten.

Siep Adema was een overtuigd communist. Op de website Spanjestrijders staat dat ook keurig zo vermeld. Wanneer hij wordt omschreven als “overtuigd socialist”, dan is dat misschien semantisch juist, maar mijn nekharen gaan er van overeind staan. Het is een afzwakking die dient om hem salonfähig, aanvaardbaar te maken. Om zich een bijzonder heldhaftig, standvastige strijder toe te eigenen.

Het lijkt trouwens wel een trend te zijn bij “linkse socialisten” (ex-SP-ers) om het hiaat in ‘hun’ geschiedenis op te vullen met de glans van de CPN. Ze outilleren zich met Kautsky, de RSAP van Sneevliet en wat dies meer. Maar trekken zich ook gretig af aan Roel Walraven, Fré Meis of Siep Adema. Dat deze communisten zich nimmer distantieerden van de CPN, Stalin of Paul de Groot, maar zich er als gestaald kader als nagels in staal aan verklonken, vergeten deze “linkse socialisten” voor het gemak.

Siep had zelf een uitgesproken mening over dat “aanvaardbaar” maken van communisten. Uit het boekje “Wie het geweten heeft. Het levensverhaal van Siep Adema”:

“De ideeën van de communistische partij pasten in mijn denkwijze. Als de partij haar ideeën in de praktijk wilde brengen moest ze kunnen beschikken over kameraden die het met de zaal waar de partij voor stond eens waren. Of ik denk dat ik het overleefd zou hebben als ik in Rusland had gewoond? Ha, ha – ik merk dat je iedere keer weer probeert me te vangen. Want jij hebt maar steeds in je gedachten dat het communisme een dictatuur is. En in zekere zin heb je daar ook gelijk in. Maar het kòn soms niet anders. Want wat jij niet weet en ìk wel, is dat een dictatuur soms nodig is om ideeën in de praktijk te brengen. Dat weet ik omdat ik grootgebracht ben in een wereld waar andere dingen aan de orde waren dan in die van jou.

Wat zal ik antwoorden op je vraag? Ik heb indertijd wel eens dingen gedaan die officieel niet goedgekeurd werden – maar die ik heb gedaan in het belang van de partij. Misschien was ik daarvoor in Rusland opgepakt. Misschien was ik als held gestorven.

Misschien wel – misschien niet. Met alle goeie wil kan ik je geen antwoord geven op je vraag! Aanvaardbaar?”

Laat ik nog iets meer over Siep Adema voor het daglicht brengen, wiens leven verenigd was met de communistische partij. En niet met allerhande formaties “links” of rechts van de CPN, de scheurmakers en spijtoptanten. Want die zijn er zijn hele levensloop geweest, maar Siep sloot zich in het proces van de opheffing van de CPN aan bij het VCN en mengde zich actief in de discussie in de CPN tégen het loslaten van de beginselen en het opgaan in Groenlinks. Misschien dat Sieps houding nog het beste is samen te vatten in zijn oordeel over CPN-leider Paul de Groot:

Ook Paul de Groot heeft ernstige fouten gemaakt – hij kon niet altijd anders. Maar toch, bij hem èn bij de partij had je de vaste grondslag van het marxisme-leninisme, met het democratisch centralisme als hoofdpunt. Het vertrouwen in die grondslag is voor mij een voorwaarde geweest om te overleven: in de oorlog in Spanje – in het concentratiekamp – en in de jaren na de oorlog. Daar mogen sommigen mensen nu om lachen, maar het ìs wel zo.

Siep Adema heeft zichzelf opgesteld in het rijtje van voorvechters van de communistische partij, ter verdediging van Stalin, Paul de Groot en de Sovjet-Unie. Je kunt hem aanvaardbaar trachten te maken. Maar zoek alsjeblieft je eigen helden.

Het Communistisch Platform verschaft kameraden uit alle hoeken van de socialistische beweging de mogelijkheid van communisme.nu gebruik te maken om discussie te voeren. Tenzij anders vermeld zijn gepubliceerde artikelen en brieven daarom niet per se representatief voor de opvattingen van het Communistisch Platform.

Als je wil reageren, mail dan naar redactie@communisme.nu